ΧΡΟΝΟΣ – δωρητής και  ληστής;

Γραφει:  η Δέσποινα Παπαδοπούλου (φιλόλογος)

Φωτο: έργο του Νταλί

ΧΡΟΝΟΣ

(Ο Χρόνος  ταυτόχρονα  δωρητής και  ληστής; )

Ο χρόνος, σκέφτομαι,

ίσως είναι μια αργοπορημένη τιμωρία

 – για ποιο πανάρχαιο σφάλμα! Βράδιαζε.

Άνοιξα το παράθυρο κι αφουγκράστηκα

μακριά το αιώνιο παράπονο του κόσμου.

(Τάσος Λειβαδίτης )

Ένας ακόμη χρόνος πέρασε κι ένας νέος μόλις άρχισε τα πρώτα του βήματα, κουρασμένα, αβέβαια,  μετέωρα. Στην χρονιά που πέρασε ζήσαμε την τραγωδία μιας πανδημίας που ακόμη δεν γνωρίζουμε ακριβώς την εξέλιξη και τις επιπτώσεις της στην κοινωνία των ανθρώπων. Το μόνο σίγουρο είναι οι εκατόμβες των ανθρώπων που χάθηκαν και εξακολουθούν να χάνονται από τον φονικό ιό αλλά και η αβεβαιότητα και ο φόβος για τα ερείπια που θ’ αφήσει πίσω του, ψυχικά, οικονομικά, κοινωνικά. Όλες οι ελπίδες μας στρέφονται στην ιατρική επιστήμη για την καταπολέμηση του εχθρού με την παραγωγή ασφαλών και αποτελεσματικών εμβολίων και φαρμάκων. Κι αυτό είναι το ζητούμενο και ευκταίο για την καινούργια χρονιά.

Τι είναι όμως ο χρόνος; Είναι ψευδαίσθηση, δώρο ή ληστεία; Είναι πόνος ή αυτό που είμαστε; Είναι παρωδία, εχθρός ή φίλος; Είναι το μεγαλύτερο μυστήριο;

Η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι σκεφτόμαστε πολύ τον χρόνο, ενώ εκείνος είναι λίγος, πολύ λίγος. Νιώθουμε να κυλά σαν ποτάμι, σαν το νερό, «αψηλάφητος», όπως λέει ο Άγιος Αυγουστίνος, και να ξεφεύγει μέσα από τα χέρια μας. Αν προσπαθήσουμε να τον σταματήσουμε σ’ αυτήν την αέναη ροή του θα διαπιστώσουμε ότι τις περισσότερες φορές μένουμε σε κάποιες στιγμές απώλειας ή κρίσης για τον καθένα μας, στιγμές που μοιάζουν σαν μαύρες τρύπες που καταβροχθίζουν  τα πάντα, όπως και η χρονιά που μόλις πέρασε. Μεγαλώνοντας όμως μαθαίνουμε να εκτιμούμε και τις στιγμές που μας έδωσαν χαρά, γέλιο, αγάπη, ελπίδα και δύναμη για να συνεχίσουμε τον αγώνα της ζωής στη διαδρομή προς την λήξη του χρόνου μας πάνω στη γη. Στη ροή του χρόνου μπορεί να έχουμε χάσει, αλλά και έχουμε κερδίσει, γιατί όλες μας οι στιγμές είναι πολύτιμες. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια της αγαπημένης Μαρίας Λαμπαδαρίδου: «…έσκυψα πάνω στις παλιές πληγές να τις αναγνωρίσω, για να μπορέσω να τις υπερβώ. Και τότε οι ίδιες οι πληγές, χρόνια στέρησης και ερημίας που τα ονόμαζα «χαμένα», έγιναν οι αστείρευτες πηγές από όπου γεννήθηκαν τα κατοπινά βιβλία μου. Τότε, μόνον τότε, κατάλαβα το στίχο του Έλιοτ για τον χρόνο. Το χρόνο τον παρελθόντα. Το χρόνο του Προυστ  τον χαμένο. Και αναζητώντας τον δικό μου χαμένο χρόνο, τον είπα «κερδισμένο».

Περίεργο πράγμα ο χρόνος τελικά. Φεύγει γρήγορα, περνάει δύσκολα, μπορούμε όμως να τον γεμίζουμε με χρώμα, ήχο, υφή, μυρωδιές, γεύσεις και τότε γίνεται αυτό που είμαστε.

Ενδιαφέρον έχει να δούμε πώς αντιμετωπίζουν  κάποιοι σπουδαίοι ποιητές και άνθρωποι του πνεύματος τον χρόνο στα έργα τους.

Ο σπουδαίος νομπελίστας Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας Σάμουελ Μπέκετ γράφει στο «Περιμένοντας τον Γκοντό» (1948). Αξιοσημείωτο είναι ότι ο ίδιος ο συγγραφέας είχε πει πως δεν τον ενδιαφέρει τόσο ο Γκοντό, όσο το «Περιμένοντας»:

«Θα πάψετε επιτέλους να με βασανίζετε με τον καταραμένο τον χρόνο σας! Είναι απάνθρωπο! Πότε! Πότε! Μια μέρα! Δεν σας φτάνει αυτό; Μια μέρα σαν τις άλλες, μια μέρα μουγγάθηκε, μια μέρα τυφλώθηκα, μια μέρα θα κουφαθούμε, μια μέρα γεννηθήκαμε, μια μέρα θα πεθάνουμε, την ίδια μέρα, την ίδια ώρα, την ίδια στιγμή, δε σας φτάνει αυτό; Ξεγεννάνε καβάλα σ’ ένα τάφο, αστράφτει το φως μια στιγμή, κι ύστερα πάλι σκοτάδι».

Ο  Αλεξανδρινός ποιητής Κ.Π.Καβάφης στα παρακάτω ποιήματα έρχεται αντιμέτωπος με  την έννοια του χρόνου περιγράφοντας όλη την  τραγικότητα του πεπερασμένου που γνωρίζει ο άνθρωπος και τη συνειδητοποίηση της αναπόφευκτης φθοράς:

Κεριά (1904)

«Του μέλλοντος οι μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας

Σα μια σειρά κεράκια αναμμένα—

Χρυσά, ζεστά και ζωηρά κεράκια.

Οι περασμένες μέρες πίσω μένουν,

μια θλιβερή γραμμή κεριών σβησμένων^…

………………………………………………………

Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω

Τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει

Τι γρήγορα που τα σβηστά κεριά πληθαίνουν.»

Μονοτονία ( 1908)

«Την μια μονότονην ημέραν άλλη

Μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί. Θα γίνουν

Τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι—

Οι όμοιες στιγμές μάς βρίσκουνε και μας αφήνουν.

Μήνας περνά και φέρνει άλλον μήνα.

Αυτά που έρχονται κανείς εύκολα εικάζει^..

Είναι τα χθεσινά τα βαρετά εκείνα.

Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει.»

Απ’ τες εννιά (1918)

«Δώδεκα και μισή. Γρήγορα πέρασεν η ώρα

απ’ τες εννιά που άναψα τη λάμπα,

και κάθισα εδώ. Κάθουμουν χωρίς να διαβάζω,

και χωρίς να μιλώ. Με ποιόνα να μιλήσω

κατάμονος μέσα στο σπίτι αυτό.

……………………………………………….

…………………………………………………

Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα.

Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια.» 

 

Ο Κώστας Βάρναλης στο παρακάτω απόσπασμα από τον «Πρόλογο» στους «Σκλάβους Πολιορκημένους» (1927), θα λέγαμε ότι συναντάει την «Μονοτονία» του Καβάφη αλλά μ’έναν πιο δραματικό τόνο:

«…………………………………………………………………………………………………………………………Χτες και σήμερα ίδια κι όμοια, χρόνος μπρος, χρόνια μετά…

Η ύπαρξή σου σε σκοτάδια όλο και πηχτότερα βουτά.

Τάχα η θέλησή σου λίγη, τάχα ο πόνος σου μεγάλος:

Άχ, πού ‘σαι, νιότη, που ‘δειχνες, πως θα γινόμουν άλλος!»

Για τον Νίκο Καρούζο, «Ποιήματα Β΄» (1979-1991),  ο χρόνος είναι: «….κοροϊδευτικός. Είναι αμέτοχος σαν τα περίπτερα στην κίνηση» και: «Παρωδία της άχραντης διάρκειας ο χρόνος, κορσέδες τα δευτερόλεπτα…εμείς όλο φεύγουμε μα οι μήνες ολοένα ξανάρχονται στο παράθυρο».

Ο Τάσος Λειβαδίτης δηλώνει απογοητευμένος με τον χρόνο. Η απογοήτευσή του είναι αυτή του ανθρώπου, που γέρασε και δεν είδε τα όνειρά του να εκπληρώνονται:

25^η ραψωδία της Οδύσσειας (1963):

“Αηδίες—ο χρόνος έγινε για να κυλάει,
οι έρωτες για να τελειώνουν,
η ζωή για να πηγαίνει στο διάολο
κι εγώ για να διασχίζω το Άπειρο με το μεγάλο διασκελισμό ενός μαθηματικού υπολογισμού,
μονάχα όποιος τα διψάει όλα
μπορεί να με προφτάσει,
ό,τι ζήσαμε
χάνεται,
γκρεμίζεται μέσα στο σάπιο οισοφάγο του χρόνου
και μόνο καμμιά φορά,
τις νύχτες,
θλιβερό γερασμένο μηρυκαστικό τ’ αναμασάει η ξεδοντιασμένη μνήμη,
όσα δε ζήσαμε
αυτά μας ανήκουν…”

Και στο  «Θλιμμένο γραμματοκιβώτιο» (1985):

«…Έτσι συνήθως χάνουμε τα πιο ωραία χρόνια μας, από ΄να τίποτα: ένα αύριο που άργησε ή ένα λυκόφως που κράτησε πολύ. Κι όταν ο Θεός μοίρασε τον κόσμο, τα παιδιά πήρανε τις γωνιές των δρόμων κι ο διάβολος τις πιο ωραίες λέξεις…».

Ο Γιάννης Ρίτσος, με την «Τέταρτη Διάσταση» της ποιητικής του όρασης και  στο “Οταν έρχεται ο Ξένος”  προσεγγίζει τα μεγάλα υπαρξιακά θέματα, όπως είναι ο θάνατος, ο έρωτας, η φθορά, η δημιουργία, καθώς και η υπαρξιακή συνέχεια του παρελθόντος μέσα στο παρόν και στο μέλλον με τη μνήμη, που με τον δικό του τρόπο, πραγματεύεται και ο  Έλιοτ στα “Τέσσερα κουαρτέτα” του, έχοντας ως ποιητικό στόχο την απελευθέρωση του ανθρώπου από την υπαρξιακή αγωνία της φθοράς και του θανάτου.

«Όταν έρχεται ο Ξένος» (1958):

 

«…Η στιγμή δεν ήταν πια ένα κλείσιμο

μα το κέντρο μιας έκτασης μ’ άπειρη περιφέρεια

πέρα απ’ τα βουνά και τον ορίζοντα, πίσω απ’ το χτες και το αύριο, πέρα απ’ το χρόνο, σ’ όλο το χρόνο

τον πεθαμένο και τον αγέννητο, πάνω

απ’ τον καπνό των βραδινών καπνοδόχων που μοσκοβολούσε ταπεινότητα,

καρτερία, μετριοπάθεια, πέρα,

πάνω απ’ τους λύχνους που άναβαν πριν απ’ τ’ άστρα (…).

Ευτυχισμένα τ’ άστρα, πράα, ευοίωνα,

δίχως καθόλου προαίσθημα θανάτου, δίχως καθόλου θάνατο.

……………………………………………………………………………….»

Και παρακάτω:

«…Σηκωθήκαμε,

ξεσκεπάσαμε τους καθρέφτες, κοιταχτήκαμε,

κι ήμασταν νέοι πριν από χιλιάδες χρόνια, νέοι

ύστερ’ από χιλιάδες χρόνια, γιατί ο χρόνος κι ο ήλιος

έχουν την ίδια ηλικία – την ηλικία μας,

κι αυτό το φως δεν ήτανε καθόλου αντικατοπτρισμός

μα το δικό μας φως φιλτραρισμένο μέσα απ’ όλους τους θανάτους….»

 

Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει  στον πρόλογό του στο «Χρόνος δεσμώτης, Χρόνος λυόμενος» από το «Εν λευκώ» (1992):

 «ΤΟΝ ΕΚΛΕΙΣΑΜΕ σ’ένα μικρό κουτί μεταλλικό που τ’ονομάσαμε “ωρολόγιον”, και ησυχάσαμε. Όμως αυτό το κλασικό τικ τακ που απασχολούσε τους παλαιούς μυθιστοριογράφους μπορεί να είναι μέτρηση, μπορεί και διαμαρτυρία. Τίνος είναι, ο ένας του άλλου, δεσμωτής; Ποιος μας έδωσε το δικαίωμα να κάνουμε τον ήλιο τον ανίδεο μετρητή μας; Και τι’ναι τα ημερονύχτια; κέρματα που τα ρίχνουμε σ’ένα τρύπιο κουμπαρά;…»

Και σε άλλα έργα του:

«Προσανατολισμοί-Δεύτερη φύση»( 1940):

 

«…ο χρόνος είναι γρήγορος ίσκιος πουλιών

Τα μάτια μου ορθάνοιχτα μες στις εικόνες του…»

 

Και παρακάτω στην «Μαρίνα των βράχων»:

 

«…Άκουσε, ο λόγος είναι των στερνών η φρόνηση

Κι ο χρόνοςγλύπτης των ανθρώπων παράφορος

Κι ο ήλιος στέκεται από πάνω του θηρίο ελπίδας…»

 

Και στο «Άξιον Εστί» (1959) από το Α΄μέρος  «Η Γένεσις» και το Β’ «Τα Πάθη»:

 

 «…Τούτο μόνο να ξέρεις:

“Ο,τι σώσεις μες στην αστραπή..

καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσει…»

 

«…Κοίταξα μες στο μέλλον τους μήνες και τα χρόνια

Που ξανά θα γυρίσουν χωρίς εμένα

Και δαγκώθηκα τόσο βαθιά

Που αργά το αίμα μου ένιωσα ν’ αναβλύζει ψηλά

Και να στάζει απ’ το μέλλον μου…»  

Στο «Μονόγραμμα» (1972):

«…Κι είναι ο χρόνος μια μεγάλη εκκλησία, μ’ ακούς

Όπου κάποτε οι φιγούρες

Των Αγίων

Βγάζουν δάκρυ αληθινό, μ’ ακούς

Ένα πέρασμα βαθύ να περάσω

Περιμένουν οι άγγελοι με κεριά και νεκρώσιμους ψαλμούς

Πουθενά δεν πάω, μ’ ακούς

Ή κανείς ή κι οι δύο μαζί, μ’ ακούς…»

Και κάτι από την «Μαρία Νεφέλη» (1978):

«…Δίνε δωρεάν το χρόνο

Αν θες να σου μείνει λίγη αξιοπρέπεια…».

Η μεγάλη ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη- Ρουκ στο ποιητικό της βιβλίο «Της μοναξιάς διπρόσωποι μονόλογοι» (2016), παρουσιάζει έναν διάλογο με τον εαυτό και τον χρόνο:

«Χρόνος: Μα γιατί σ’ έχει κυριέψει τέτοιος φόβος; Χρόνος είμαι, δεν είμαι θάνατος.

Εγώ: Δεν είναι ακριβώς φόβος. Μακάρι να ήταν. Είναι κάτι πιο πολύπλοκο, πιο επιθετικό θα έλεγα.

……………………………………………………………………………………………………………….

Εγώ:… Όλοι ξέρουμε πως η άφιξή σου είναι η γέννησή μας κι η αναχώρησή σου, ο θάνατός μας. Αλλά πες μου τώρα, που εγώ τουλάχιστον νιώθω σαν να σε έχω μπροστά μου…Πόσες προθεσμίες έχουν ληξει για μένα, πόσο καιρό έχω ακόμη;

Χρόνος: Δεν ξέρω.

Εγώ: Τι; Πώς γίνεται αυτό; Αν δεν ξέρεις εσύ,ποιος ξέρει;

Χρόνος: Αν ρωτήσεις το ποτάμι που κυλάει σε ποια θάλασσα θα καταλήξει, ξέρει να σου απαντήσει; Όχι , δεν ξέρει.»

Με τους στίχους της η σημαντική ποιήτρια Κική Δημουλά αναφέρεται με αυτοσαρκασμό στον άσκοπα χαμένο χρόνο, τον «αμεταχείριστο», όπως διαβάζουμε στο ομώνυμο ποίημα της συλλογής «Ερήμην» (1958):

«Μονάχα εγώ

που όρθια μπρος στο μεσίστιο μέλλον μου,

σε στάση ανήμπορη αλλά κόσμια,

άφησα να διαφύγει από το χώρο μου

ένα ολόκληρο απόγευμα…»

και στο ποίημα «Ορισμοί» της συλλογής «Επί τα ίχνη» (1963) ο χρόνος είναι οι σημαντικές στιγμές της ζωής του ανθρώπου που μεταμορφώνουν τα πρόσωπα και τα πράγματα αλλά καταλήγουν στο έλεος της μνήμης:

«….Χρόνος είναι ό,τι μεσολαβεί και μετατρέπει.

Διαιρείται σε στιγμές. Στιγμή είναι, βέβαια, ένα τίποτε του χρόνου.

Όμως χωράει τ’ αποκορυφώματα, Θεά Αφροδίτη.

Κι εκτός που διαιρείται σε στιγμές,

εκτός που τις μεγάλες ιστορίες

στο έλεος της μνήμης τις αφήνει,

απαραιτήτως διαιρείται….σε τέσσερις μεγάλες εποχές…»

 

Ο σύγχρονός μας ηπειρώτης ποιητής και στιχουργός Μιχάλης Γκανάς  έχοντας εφόδιά του τις  ισχυρές συγκινήσεις,  τα δυνατά βιώματα και τις επώδυνες εμπειρίες γράφει στα «Ακαριαία» του, που περιλαμβάνονται στη συλλογή «Μαύρα Λιθάρια» (1980):

«Χρόνια που πέσαν πάνω μας, σαν προβολείς.
Μας τουφεκίζουν έναν έναν,
σαστισμένους λαγούς.»

Και στα «Μικρά» (2000):

«…χρόνος πίσω χρόνος μπροστά

Το μεγάλο ποτάμι…»

 

Δεν θα μπορούσε να τελειώσει αυτή η αναφορά μας στην έννοια του χρόνου και στην σχέση μας μαζί του μέσα από το έργο κάποιων σπουδαίων λογοτεχνών (θα ήταν αδύνατον να συμπεριληφθούν όλοι),  χωρίς την αναφορά μας στην αγαπημένη Μαρία Λαμπαδαρίδου Πόθου. Στο ποίημα «Φιλοκτήτης» που ανήκει στην πρώτη  ποιητική συλλογή της «Συναντήσεις» (1959) ο χρόνος είναι ένα φαρμακερό φίδι που σέρνεται δίπλα μας:

«Χάλκινο φίδι ο χρόνος

Ξετυλίγει τη μορφή σου   Φιλοκτήτη

Νωπό στην πληγή σου στάζοντας το φαρμάκι του ύδρου…»

Αυτήν την εικόνα του χρόνου σαν Ιερό Φίδι που σέρνεται δίπλα μας απειλητικό, πολύ παραστατικά παρουσιάζει η συγγραφέας στο θεατρικό της «Έκτωρ, ο αγαπημένος των θεών»:

«…

Γυναίκα: Σσς…Επτά φορές το μπόι του Ιερού Φιδιού ο χρόνος του. Τώρα όπου να ΄ναι θα ξυπνήσει…

Άντρας: Τι λες, Γυναίκα; Και πώς μετράς τον χρόνο με το μπόι του φιδιού;

Γυναίκα: Εδώ που είμαστε, δεν υπάρχει μέτρο να μετράς…»

Λίγο παρακάτω:

«…

Γυναίκα: Σου χαρίζω τη ζωή!

Μόνο εγώ μπορώ να το κάνω αυτό.

Σου χαρίζω τον δρόμο του Ιερού Φιδιού.

Μπορεί μια μέρα, μπορεί μια νύχτα.

Μπορεί μια μικρή αιωνιότητα, ποιος ξέρει…

Ήταν ο αρχαίος χρησμός αυτός…πρέπει να τον θυμάσαι…

Το Ιερό Φίδι. Όταν φτάσει στο τέρμα του δρόμου,

Η ζωή σου θα ΄χει τελειώσει.

Όμως ζήσε τούτη τη μέρα!…»

Και παρακάτω:

«…

Έκτωρ: Σε λίγο θα πέσει η νύχτα, βλέπεις;

Σε λίγο το Ιερό Φίδι θα φτάσει στο τέρμα του δρόμου

Κι εμείς θα βυθιστούμε πάλι στη σιωπή. Το βλέπεις;

Σέρνεται μαζί μας. Δίπλα μας.

Είναι φαρμακερό…μην πλησιάζεις…»

Και λίγο πριν το τέλος:

«…

Γυναίκα: Σ’ αυτές τις λίγες στιγμές, ας ξεχάσουμε το Φίδι

που σέρνεται δίπλα μας.

Έκτωρ: Μπορεί μια μέρα. Μπορεί μια νύχτα.

Μπορεί μια μικρή αιωνιότητα, που χωράει την ευτυχία…»

 

Και στην τελευταία της ποιητική συλλογή με τίτλο «Ως ωραίος νέκυς» (2019) με εξομολογητική-απολογητική διάθεση γράφει:

«Δεν έµαθα για πού τραβάει ο χρόνος

τις νύχτες τις άφεγγες

όταν τα πλάσµατα τρέµουν στην ερηµία

τι παίρνει µαζί του τι αφήνει

δεν έµαθα

έτσι σπαταλώντας τη ζωή µου

σ’ εκείνο το ελάχιστο από πραγµατικότητα

άβατη ή ανέφικτη

τόσο µπόρεσα.»
Φτάνοντας στο τέλος αυτής της αναφοράς για τον Χρόνο, δεν ξέρω αν θα  μπορούσαμε τελικά να πούμε τι είναι ο Χρόνος. Την απάντηση μπορεί να την δώσει ο καθένας μόνος του καθώς και να καθορίσει την σχέση του μαζί του. Ένα πάντως είναι σίγουρο, ιδιαίτερα στην εποχή μας,  την εποχή των ιλιγγιωδών ταχυτήτων και του διαδικτύου, ο χρόνος είναι πάντα πηγή αγωνίας. Η χρονιά που πέρασε «γέννησε» ένα κακό, τον θανατηφόρο ιό που συνεχίζει να δείχνει τα δόντια του και στη νέα χρονιά. Ας ελπίσουμε όμως ο νέος χρόνος που μόλις ανέτειλε να αποδειχθεί «Κρόνος», και σαν τον αρχαίο Τιτάνα θεό να κατασπαράξει το κακό που γέννησε και να το εξαφανίσει.

Καλή, ευημερούσα, πεφωτισμένη και ποιητική (με την έννοια της δημιουργίας) Χρονιά σε όλους μας!

Δέσποινα Παπαδοπούλου 11/1/2021.