Ενα Κειμενο που αξίζει να διαβάσετε: Κ. Κατσιγιαννόπουλος για το έργο του Χρ. Μπουλωτη
ΟΜΙΛΙΑ ΚΩΣΤΑ ΚΑΤΣΙΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ
ΣΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΙΜΗΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΧΡΗΣΤΟ ΜΠΟΥΛΩΤΗ
ΕΝΑ ΟΝΕΙΡΟ, ΕΝΑ ΜΟΥΣΕΙΟ, ΕΝΑΣ ΔΡΟΜΟΣ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΟΥΛΩΤΗΣ, Ο ΠΑΡΑΜΥΘΑΣ
(με αφορμή μια συνέντευξη του Χρήστου Μπουλώτη, το έργο του και τη γνωριμία μας)
Αγαπητές Φίλες και Αγαπητοί Φίλοι,
Ο Χρήστος Μπουλώτης δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Αρχαιολόγος-ερευνητής της Ακαδημίας Αθηνών, με μια σημαντικότατη ανασκαφή στο Κουκονήσι, δίπλα στο Μούδρο, με την οποία ανατοποθετεί τη Λήμνο στο χάρτη της προϊστορικής περιόδου, συγγραφέας βιβλίων και παραμυθιών, με περισσότερα από 60 βιβλία παιδικής λογοτεχνίας, βιβλία για μεγάλους, ποιήματα και βέβαια δεκάδες αν όχι εκατοντάδες άρθρα, μελέτες, δοκίμια σε επιστημονικά περιοδικά και εφημερίδες στα οποία κεντρικό ρόλο έχει η Λήμνος, από τους μεγαλύτερους αν όχι ο πιο μεγάλος εν ζωή Έλληνας παραμυθάς, δωρητής του Δήμου Λήμνου, προσφέροντας το σύνολο της εκπληκτικής συλλογής του από παιχνίδια και παιδικά βιβλία στο νησί του, πολυβραβευμένος με πληθώρα τιμητικών διακρίσεων, άνθρωπος του πνεύματος και της ζωής, ανήκει στους πιο διακεκριμένους σύγχρονους Λημνιούς.
Γεννημένος και μεγαλωμένος στα Μαϊτιανά της Μύρινας, στη Λήμνο, ακολούθησε μια εντυπωσιακή ακαδημαϊκή διαδρομή στην Αθήνα. Τελειώνει το Γυμνάσιο στη Λήμνο, περνάει από τους πρώτους στο πανεπιστήμιο Αθηνών, αποφοιτά πρώτος και τιμάται με υποτροφία στη Γερμανία. Σπούδασε Ιστορία, Αρχαιολογία και συγκριτική Γλωσσολογία στην Αθήνα και τη Γερμανία, όπου ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ το 1980. Ειδικεύθηκε στο μινωικό και μυκηναϊκό πολιτισμό, αλλά όχι μόνο. Έχει διεξάγει, μεταξύ άλλων, ανασκαφικές έρευνες στην Κρήτη, στη Σαντορίνη, στην αρχαία Ήλιδα και, βέβαια, στη Λήμνο, στο Κουκονήσι, απέναντι από την Τροία, ανοίγοντας νέες σελίδες στην αιγαιακή ιστορία της 3ης και 2ης χιλιετίας προ Χριστού Δίδαξε αρχαιολογία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, δίδαξε στα μεταπτυχιακά τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών, ιστορία της αιγαιακής Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, και από το 1985 είναι αρχαιολόγος – ερευνητής στην Ακαδημία Αθηνών.
Με την παιδική λογοτεχνία ασχολείται συστηματικά από το 1987. Μέχρι τώρα έχει εκδώσει δεκάδες βιβλία σε διάφορους εκδοτικούς οίκους. Έχει συγγράψει βιβλία για ενήλικες, ποιήματα και βέβαια δεκάδες άρθρα, δοκίμια, μελέτες, σχετικά με την αρχαιολογία, τις ανασκαφές, τα παιδιά, τα παραμύθια, και βέβαια σε όλα αυτά κεντρικό ρόλο έχει η μάνα γη, η μήτρα του, η Λήμνος. Το πρώτο του παιδικό βιβλίο με τίτλο Η παράξενη αγάπη του αλόγου και της Λεύκας τιμήθηκε το 1989 από το Πανεπιστήμιο της Padova με το Βραβείο PIER PAOLO VERGERIO. Το 1994 και το 2000 τιμήθηκε από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου για τα έργα του Με τα Φτερά του Πήγασου και το Άγαλμα που κρύωνε αντίστοιχα. Και βέβαια ακολουθεί πληθώρα άλλων τιμητικών διακρίσεων, αλλά το κυριότερο είναι ότι έχει τιμηθεί με πληθώρα μεταφράσεων των βιβλίων του στο εξωτερικό κι εκδόσεων κι επανεκδόσεων στο εσωτερικό, και φυσικά με την αγάπη και την καταξίωση του αναγνωστικού κοινού που διαβάζει και ξαναδιαβάζει τα βιβλία του.
Ως ελάχιστο «αντίδωρο» και αναγνώριση της συνολικής προσφοράς του στο νησί, ο Σύλλογος Φίλοι Παιδικού παιχνιδιού και Βιβλίου Λήμνου προτείναμε την μετονομασία του τμήματος της οδού που συνδέει τα δυο κτίρια που στεγάζουν τη συλλογή του σε οδό Χρήστου Μπουλώτη. Και είναι μεγάλη η χαρά μας που το Δημοτικό Συμβούλιο ομόφωνα δέχτηκε την πρόταση και αναμένουμε τη διοικητική ολοκλήρωση της. Έτσι, από Μουσείο σε Μουσείο θα είναι η οδός των ονείρων, η οδός των παιχνιδιών, η οδός του Χρήστου Μπουλώτη.
Μια ζωή, μια οδός, ένα όνειρο. Ένα μουσείο σε δυο κτίρια. Χιλιάδες παιχνίδια, εικόνες, μνήμες, αναπαραστάσεις, προσδοκίες. Μια συλλογή, αρχαία ευρήματα αλλά και πολλά παιδικά βιβλία, πάρα πολλά παραμύθια.
Τα παραμύθια δεν αφορούν όμως μόνο όνειρα, ευχάριστες διηγήσεις και ανέμελες αφηγήσεις. Οι πιο σκληρές αλήθειες λέγονται μέσα από τα παραμύθια.
Ο Χρήστος Μπουλώτης πραγματώνει τον ανατρεπτικό χαρακτήρα του παραμυθιού κατορθώνοντας να ταιριάζει τα αταίριαστα, να συνδέει τα ασύνδετα, να γεφυρώνει τα αγεφύρωτα, να ομολογεί τα ανομολόγητα, να ψυχώνει τα άψυχα. Ευαίσθητος και τρυφερός, γλυκός και στοχαστικός, απρόβλεπτος και αγαπησιάρης, µμαγικός και πάντα διδακτικός, χωράει στον κόσµο των παραµυθιών του τις μεγάλες αγάπες του: την αρχαιολογία, το παιχνίδι και τη ζωγραφική.
Mια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα μικρό αγόρι με τιράντες, ο Χρήστος. Από μικρός ταξίδευε με το νου, παρέα με τον παππού του, τον κυρ- Δημητράκη, που πολύ αγαπούσε την ιστορία του τόπου μας και αντί για παραμύθια του έλεγε ιστορίες από τη μυθολογία και τα κατορθώματα των Ελλήνων. Κι έτσι δρομολογήθηκε η πορεία ενός αρχαιολόγου που αγαπάει να γράφει παραμυθένιες ιστορίες.
«Με τα παραμύθια ξύνω την ψυχή μου», έχει δηλώσει ο ίδιος. Μα και τη δική μας. Η γραφή του μαγική, ελεγειακή, σχεδόν ποιητική. Κατορθώνει να μιλήσει για προαιώνια θέματα: την αγάπη, την προσφυγιά, τον πόνο, τη θλίψη, τη χαρά. Προσπαθώ, μέσα από το υπέροχο παιχνίδι του μαγικού ρεαλισμού, λέει ο ίδιος, να μάθω στους μικρούς αναγνώστες ότι η φαντασία δεν είναι φυγή από την πραγματικότητα αλλά απαραίτητο συστατικό της, οργανικό κομμάτι της.
Μα μόνο στους μικρούς; Η παράξενη αγάπη του αλόγου και της λεύκας, αυτός ο ύμνος στη διαφορετικότητα, είναι ίσως παγκοσμίως το μόνο βιβλίο που έχει αποκαθάρει σε τέτοιο επίπεδο τη διαφορετικότητα που σχεδόν την αγιοποιεί. Χωρίς περιττά φτιασίδια, μόνο με ένα άλογο, μια λεύκα, και τη φύση, απενοεχοποιεί το διαφορετικό με λόγο απλό, διαυγή μα και γλαφυρό, ποιητικό και συμπονετικό αλλά όχι μελοδραματικό, συγκινησιακό και πηγαίο, μα πάνω από όλα πραγματικά αληθινό. Ένα παραμύθι όχι μόνο για μικρούς, αλλά για όλους όσους εξακολουθούν να ακούν με τα αυτιά και να αισθάνονται με την καρδιά του παιδιού που κρύβουν μέσα τους. Λέει ο Χρήστος: Γεμάτος είναι ο κόσμος από “παράξενες” αγάπες, “παράξενες” στα μάτια των άλλων. Η αγάπη, στη γνήσια μορφή της, δεν έχει ταυτότητα ούτε όρια, με άλλα λόγια αίρεται πάνω από νόρμες και παραδοσιακούς κανόνες. Όταν ένα άλογο και μια λεύκα ερωτεύονται όπως στην παραμυθένια ιστορία μου, τότε βιώνουμε την απόλυτη κατάφαση της ζωής, το πιο γλυκό δοξαστικό της.
Ένας ύμνος στη ζωή, ένας δοξαστικός της, είναι το έργο του.
Η μετανάστευση και η προσφυγιά που υπήρχε στα Μαϊτιανά, που γεννήθηκε και μεγάλωσε, στο Κάστρο της δεκαετίας του ΄50, κυριαρχούν Στο άγαλμα που κρύωνε. Όχι με τρόπο διδακτικό, αλλά βιωματικό, όχι καθοδηγητικό, αλλά παρακινητικό, όχι ως γνώση αλλά ως παρακίνηση ανακάλυψης. Η ιστορία του πολιτισμού είναι σε μεγάλο βαθμό μια ιστορία μεταναστεύσεων και προσφυγιάς, λέει. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή αν επαναλάμβανα εδώ το γνωστό σύνθημα, “Είμαστε όλοι μετανάστες”, καταλήγει ο Χρήστος Μπουλώτης.
Αλλά και η αρχαιολογία. Είναι ίσως ο μόνος παραμυθάς που τα παραμύθια του ζουν πραγματικά παρά τω μύθω, ζουν και διαδραματίζονται μέσα σε αρχαιολογικούς χώρους, έχουν να κάνουν με αγάλματα, με ευρήματα με ανασκαφές. Ο αρχαιολόγος, ο ιστορικός, ο φιλόσοφος, ο παραμυθάς, όλα σε δυο λέξεις, σε μια ιστορία, ή και σε περισσότερες. Διδακτικές αλλά όχι δασκαλίστικες, υπαινικτικά βιωματικές αλλά δυνητικά για τον καθένα προσωπικές, σου δίνουν τη δυνατότητα να ταυτιστείς χωρίς να αλλοιωθείς. Και βέβαια πάντα ταξιδιάρικες.
Και φυσικά πώς να παραλείψει κανείς τους γάτους στα παραμύθια του. Τόσοι γάτοι! Πάντα είχα την απορία γιατί τόσοι γάτοι! Ζώντας τόσα χρόνια στη Λήμνο, πλέον κοντά δεκαπέντε, και βλέποντας την πληθώρα των γάτων μπορώ να αντιληφθώ το μικρό Χρήστο με τους βόλους, τα καπάκια, τις μπάλες, τις καράβες, αλλά και τις ιστορίες και τους μύθους, με άπειρες γάτες μέσα στα πόδια του στα σοκάκια και τις παραλίες του Κάστρου. Ως σπονδή στην παιδική του ηλικία και ως μνημοσύνη της Λήμνου μπορώ να εκλάβω όλους αυτούς τους γάτους, που κλαίνε μαργαριτάρια, που ροαντικοί ψαρεύουν στο βυθό ή ταξιδεύουν στα σύννεφα, που τον ακολουθούν μέχρι την οδό Σμολένσκι στα Εξάρχεια στο προσωρινό αθηναϊκό του σπίτι, γιατί ο Χρήστος είναι στη Λήμνο, είναι Λήμνος.
Κι έτσι ο Χρήστος Μπουλώτης Με την Επανάσταση των Παλιών Παιχνιδιών, αυτό το συγγραφικό διάβημα για την παιδικότητα και το παιχνίδι, αυτή την κραυγή για τα σύγχρονα παιχνίδια και την αξία των παλιών, αυτόν τον ύμνο στα Παιχνίδια, ξανακαταλήγει στη Λήμνο και μέσα από τη Συλλογή του θα βρίσκεται πάντα εκεί στο Μαδυτινό Γυαλό.
Και πόσα ακόμη! Πόσες ιστορίες! Πόσα βιβλία! Πόσα ταξίδια! Πόσα παιχνίδια! Πόσα ευρήματα! Θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες ατελείωτες. Θέλω όμως να σας πάω κάπου αλλού.
Στο βιβλίο Homo Deus, βιβλίο της περσινής χρονιάς σύμφωνα με το βρετανικό Guardian, ο Yuval Noah Hararri, προτείνει ότι μετά από τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια οργανικής ζωής, αρχίζει η εποχή της ανόργανης. Οι πιο ισχυρές θρησκείες δεν θα γεννιούνται πια στη Μέση Ανατολή αλλά στη Σίλικον Βάλεϊ. Η δημοκρατία και η ελεύθερη αγορά θα καταρρεύσουν όταν η Google και το Facebook θα μας γνωρίζουν καλύτερα απ’ ό,τι γνωρίζουμε τον εαυτό μας. H εξουσία θα περάσει από τα μεμονωμένα άτομα στους δικτυωμένους αλγόριθμους.
Ο Χρήστος το περιγράφει ωραία από άλλη αφετηρία ως το φοβερό και τρομερό “σύνδρομο της μαριονέτας”. Η ακύρωση της προσωπικής ταυτότητας με τους σπάγγους που κινεί αυθαίρετα η όποια εξουσία με τρομάζει, με εξοργίζει, λέει. Η αντίσταση μπορεί να πάρει πολλές μορφές, με πρώτη και αποτελεσματικότερη τη συνεχή παρουσία μας στα πράγματα, την κοινωνική μας επαγρύπνηση. Ο εφησυχασμός και το βόλεμα είναι βαριές αρρώστιες, που έχουν αποδειχτεί μοιραίες στην ιστορία του πολιτισμού. Γι’ αυτό θέλω να κάνω τα παιδιά όχι απλούς, παθητικούς αναγνώστες αλλά, κατά κάποιο τρόπο, και δραστικούς συμμέτοχους στις παραμυθένιες ιστορίες μου, ιδίως σε εκείνες που “πονάνε”.
Αυτό λοιπόν είναι το μέλλον για τα παιδιά! Αυτή είναι η προοπτική! Όχι το συναίσθημα της σιλικόνης, που πραγματεύεται ο Harari. Όχι το μέλλον του Homo Deus, του Ανθρώπου-Θεού που καταλήγει στον Άνθρωπο-Υπάνθρωπο και όχι στη θέωση, στον Άνθρωπο της Σιλικόνης. Αλλά, επιτρέψτε μου το νεολογισμό το μέλλον του Homo Sapiens homo! Του Σοφού Ανθρώπου, που είναι Άνθρωπος. Αυτή τη διέξοδο προσφέρουν τα παραμύθια, αυτή τη διέξοδο δείχνει το έργο του Χρήστου. Τον πραγματικό Άνθρωπο.
Ο Χρήστος στην Επανάσταση των παλιών Παιχνιδιών αυτή τη διέξοδο δείχνει, ή και αυτή τη διέξοδο. Και λέει όταν ερωτάται: Tι ελπίζετε για αυτόν τον τόπο, για τις επόμενες γενιές; Απαντά: Να ξανασταθούμε στα πόδια μας με την αξιοπρέπεια που μας πρέπει, να μη μας γαβγίζουν οι μέρες μας, να μη μας δαγκώνουν. Να σταματήσει, όσο είναι ακόμη καιρός, η αφαίμαξη της νέας γενιάς, να κοιτάνε τον ορίζοντα όρθιοι οι νέοι άνθρωποι κι όχι πεσμένοι στα τέσσερα.
Θα μου επιτρέψετε κλείνοντας μια προσωπική κατάθεση, μια αυτοαναφορική παρέκβαση με μια αναφορά στο Χρήστο που εγώ γνώρισα και που μας συνδέει μια αμοιβαία, πιστεύω με βεβαιότητα, εκτίμηση και φιλία.
Τον Χρήστο Μπουλώτη τον γνώρισα πρώτα από τα βιβλία του, πρώτα από τη φήμη του και μετά γνώρισα τον ίδιο. Είδα τον σεμνό και ταπεινό επιστήμονα, τον χαρισματικό και γλυκόλογο ομιλητή, τον ποιητικό αφηγητή, τον στοχαστικό φιλόσοφο, τον προσηνή φίλο. Και συνάντησα τον Δάσκαλο. Ξέρετε οι αρχαιολόγοι και οι ψυχοθεραπευτές μοιάζουμε μεταξύ μας. Και οι δύο κάνουμε μια καταστροφική δουλειά. Όπου σκαλίζουμε, όπου ανασκάπτουμε δημιουργούμε μια καταστροφή. Ο επόμενος θα βρει στο πεδίο εμάς και όχι την αρχική εικόνα, ή τουλάχιστον θα βρει και εμάς. Και με βάση τα ευρήματα μας στήνουμε μια υπόθεση για να υποστηρίξουμε νοητικά τη θεωρία μας. Για να αναπαραστήσουμε μια ιστορία του παρελθόντος και να τη συνδέσουμε με το παρόν. Μικρός ήθελα να γίνω αρχαιολόγος. Και είχα την τύχη στη ζωή μου να γνωρίσω μεγάλους αρχαιολόγους από κοντά, τον Μανόλη Ανδρόνικο, στη Βεργίνα, και το βυζαντινολόγο Θανάση Παπαζώτο στη Βέροια, για να μνημονεύσω μόνο δύο μεγάλους εκλιπώντες αποφεύγοντας τον πειρασμό της μνημόνευσης καλών και σπουδαίων φίλων αρχαιολόγων εν ζωή.
Με το Χρήστο όμως είναι αλλιώς. Η συνάντηση μαζί του είναι µία συνάντηση φίλων και ταυτόχρονα µία επαφή µε έναν αληθινό ∆άσκαλο. Οι συζητήσεις μας δε χρειάζεται να έχουν πάντα θέµα, λόγο, αιτία. Ο λόγος είναι η επαφή, η επικοινωνία, η συμμετοχή. Δυο καρέκλες έξω από το Μουσείο του μας φτάνουν. Ένα βιβλίο, μια ταινία, μια διαφήμιση, ένα παιχνίδι, μια ανάμνηση θα δώσουν την αρχή. Και µε ένα άλµα της δηµιουργικής φαντασίας του ∆άσκαλου και φίλου η κουβέντα θα γίνει γνώση, θα πάει από τα αρχαιολογικά ευρήματα στην ερμηνεία, από το παρόν στο παρελθόν, από την ιστορία στην προϊστορία, από την αγάπη στον έρωτα, από την εικόνα στο λόγο, Σα να είσαι σε ένα μάθημα εκτός τάξης, σε μια ελεύθερη περιδήνηση στο χώρο και το χρόνο, άχρονος και άχωρος συγχρόνως, υλικός και εξαϋλωμένος, ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα, την ιστορία, και την προϊστορία, τον μύθο και το παραμύθι.
Λέει ο δάσκαλος Μπουλώτης: «Καθετί που σας κάνει εντύπωση να το καταγράφετε. Μπορεί να σας φανεί χρήσιµο σε κάποια άλλη στιγµή για να στηρίξετε αυτό που ερευνάτε. Να κρατάτε το πνεύµα σας ανοιχτό και ελεύθερο για να οδηγηθείτε σε τεκµηριωµένα συµπεράσµατα».
Θα ήθελα όμως να κλείσω με τον ποιητή Χρήστο Μπουλώτη.
Σε μια ξένη πόλη ούτε δική μου
ούτε δική σου, εκεί σε πρωτοείδα
Μπορεί και να με ήξερες από παλιά
και απλά να με ξαναβρήκες
Και έβρεχε χωρίς ομπρέλα
Το θυμάσαι;
Την άλλη μέρα κιόλας φτιάξαμε ένα τρένο
κίτρινο, κόκκινο, μπλε το βάψαμε
και ταξιδεύει τη Γη…
νύχτες ταξιδεύαμε στον Ουρανό…
αστέρι και σταθμό…
Το θυμάσαι;
θυμάσαι τότε;
Ήτανε δυο και ήταν σαν ένας
ένας και πολλοί μαζί
Χωρίζαμε για λίγο μόνο
γιατί αλλιώς
πως θα ανταμώναμε ξανά;
Η πιο μεγάλη απόσταση είναι ο Χρόνος
Μπορεί… όμως…
Τα πιο ωραία μας ταξίδια
δεν τα ταξιδέψαμε ακόμη.
Σε περιμένω…
‘Ελα.
Θα μετρήσω έως το δέκα.
Χρήστο, από καρδιάς σε ευχαριστούμε.
Έλα. Σε προσμένουμε
Έλα. Να ταξιδέψουμε τα αταξίδευτα ταξίδια μας.
Με τα βιβλία σου και μέσα στα βιβλία σου, στα ευρήματα σου, στις ανασκαφές σου, στα παραμύθια σου.
Έλα. Το καλοκαίρι μας περιμένει. Και οι καρέκλες είναι εκεί. Έξω από το Μουσείο σου. Έλα.
Αλλά ίσως και να μη χρειάζεται να έρθεις γιατί είσαι πάντα εδώ.
Με τα λόγια σου, με τα ευρήματα σου στο Αρχαιολογικό Μουσείο, με τα παιχνίδια σου στο κτίριο στο Μαδυτινό Γυαλό, με τα ποιήματα σου, τα βιβλία σου, τα παραμύθια σου, τη φιλία σου.
Είσαι εδώ συνέχεια, ανάμεσα μας, στο ΜΑΡΟΥΛΑ, στη Μύρινα, στη Λήμνο.
Γιατί Χρήστο, είσαι Λήμνος.
Κινηματοθέατρο ΜΑΡΟΥΛΑ,
Μύρινα, Λήμνος,
17 Ιανουαρίου 2023
Κώστας Κατσιγιαννόπουλος
Ψυχίατρος-Ψυχοαθεραπευτής
Πρόεδρος Συλλόγου
Φίλοι Παιδικού Παιχνιδιού & Βιβλίου Λήμνου
Η φωτογραφία ειναι απο την Εκδήλωση για τον Χρ. Μπουλωτη με τον Κώστα Κατσιγιαννοπουλο στην πρωτη σειρα στο κέντρο