Ο «Ακάθιστος Ύμνος»

Ο «Ακάθιστος Ύμνος»

 144 «Χαίρε» προς την Παναγία

«Η σταγόνα το αίμα κάθε Απρίλιο  δωρεάν για όλους»

Οδυσσέας Ελύτης

Γράφει η Δέσποινα  Παπαδοπούλου, ,Φιλόλογος

ΑΠΡΙΛΗΣ! Ο μήνας ο ξανθός, ο πολύχρωμος, ο μυρωδάτος αλλά και ο σκληρός! Όλα του μήνα αυτού συνηγορούν πως έρχεται το Πάσχα! Μοσχοβολούν οι γειτονιές και τα δρομάκια από τις πασχαλιές που κρέμονται σαν μωβ κολιέδες στους τοίχους των κήπων και από το μεθυστικό άρωμα των ανθισμένων νεραντζιών, ενώ το κυρίαρχο κόκκινο της παπαρούνας μαρτυρά τις ερχόμενες «ωραίες ώρες του έαρος, τις εύθραυστες».

Βρισκόμαστε στην περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Παρασκευής τα «Χαίρε» την ώρα του δειλινού ξεχύνονται σαν ουράνιες μελωδίες  από τ’ ανοιχτά παράθυρα των εκκλησιών.

Ο ύμνος όμως που ξεχωρίζει την ώρα του δειλινού κάθε Παρασκευής την περίοδο αυτή είναι ο λεγόμενος «Ακάθιστος Ύμνος» προς τιμήν της Θεοτόκου, γνωστός ως «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ», ο οποίος ψάλλεται στους ναούς τις πέντε πρώτες Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Κατά τις πρώτες τέσσερις Παρασκευές ψάλλεται τμηματικά και την πέμπτη Παρασκευή ολόκληρος. Ο ύμνος συνολικά αποτελείται από προοίμιο και 24 «οίκους» (στροφές) σε ελληνική ακροστιχίδα, από το Α ως το Ω (κάθε «οίκος» ξεκινά με το αντίστοιχο κατά σειρά ελληνικό γράμμα). Οι 24 οίκοι του Ακαθίστου διαιρούνται σε τέσσερις στάσεις, από έξι «οίκους» η καθεμία.

Τις πρώτες τέσσερις Παρασκευές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ο ιερέας απαγγέλλει από μία στάση (έξι οίκους), δηλαδή: την πρώτη Παρασκευή (Α΄ Χαιρετισμοί) τους οίκους Α-Ζ, τη δεύτερη (Β΄ Χαιρετισμοί) τους Η-Μ, την τρίτη (Γ΄ Χαιρετισμοί) τους Ν-Σ, την τέταρτη (Δ΄ Χαιρετισμοί) τους Τ-Ω. Την πέμπτη Παρασκευή (τού Ακαθίστου Ύμνου) τους απαγγέλλει όλους μαζί.

Ο Ακάθιστος Ύμνος θεωρείται ένα αριστούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας και μοναδικής ποιητικής σύλληψης. Το θέμα του είναι η εξύμνηση της ενανθρώπισης του Θεού μέσω της Θεοτόκου, πράγμα που γίνεται με πολλές εκφράσεις χαράς και αγαλλίασης, οι οποίες του προσδίδουν θριαμβευτικό τόνο.

Οι πρώτοι δώδεκα οίκοι του (Α-Μ) αποτελούν το Ιστορικό μέρος. Εκεί εξιστορούνται τα γεγονότα από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου μέχρι την Υπαπαντή, ακολουθώντας τη διήγηση του Ευαγγελιστή Λουκά. Αναφέρεται ο Ευαγγελισμός (Α, Β, Γ, Δ), η επίσκεψη της εγκύου Παρθένου στην Ελισάβετ (Ε), οι αμφιβολίες του Ιωσήφ (Ζ), η προσκύνηση των ποιμένων (Η) και των Μάγων (Θ, Ι, Κ), η Υπαπαντή (Μ) και η φυγή στην Αίγυπτο (Λ).

Οι τελευταίοι δώδεκα (Ν-Ω) αποτελούν το Θεολογικό μέρος, στο οποίο ο μελωδός αναλύει τις βαθύτερες δογματικές προεκτάσεις της Ενανθρώπισης του Κυρίου και το σκοπό της, που είναι η σωτηρία των πιστών.

Ο μελωδός βάζει στο στόμα του αρχαγγέλου, του εμβρύου Προδρόμου, των ποιμένων, των μάγων και των πιστών τα 144 συνολικά «Χαῖρε», τους Χαιρετισμούς προς τη Θεοτόκο, που αποτελούν ποιητικό εμπλουτισμό του χαιρετισμού του Γαβριήλ («Χαῖρε Κεχαριτωμένη»), που αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς (Λουκάς α’ 28).

Να σημειώσουμε πως παλαιότερα ο Ακάθιστος Ύμνος ψαλλόταν. Δεν διασώθηκε όμως μέχρι τις μέρες μας ο τρόπος της μελωδικής του εκτέλεσης, για τον λόγο αυτό ψάλλεται μόνο το προοίμιο σε ήχο πλάγιο δ’: το αυτόμελο «Το προσταχθέν μυστικώς…» και το κοντάκιο «Τη Υπερμάχω…»

Ποιος είναι όμως ο δημιουργός αυτής της εξαίσιας ποιητικής σύνθεσης, του κοντακίου του Ακαθίστου ύμνου και ποιος ο χρόνος της σύνθεσης; Εδώ η φιλολογική έρευνα αντιμετωπίζει προβλήματα γιατί μέχρι και σήμερα οι μελετητές δεν έχουν καταλήξει και οι γνώμες διίστανται. Στην χειρόγραφη παράδοση ο ύμνος φέρεται ως ανώνυμος ενώ ο Συναξαριστής τον συνδέει με τα ιστορικά γεγονότα του Αυγούστου του 626 μ.Χ. (πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους-κατάληψη της Παναγίας των Βλαχερνών– Πατριάρχης Σέργιος-εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνιώτισσας-καταστροφή του εχθρικού στόλου και λύση της πολιορκίας-ευχαριστίες του λαού της Πόλης τη «Υπερμάχω Στρατηγώ», όρθιο-ορθοστάδην το πλήθος έψαλε τον «Ακάθιστο Ύμνο» αποδίδοντας τα «νικητήρια» και την ευγνωμοσύνη του στην Παναγία-Στρατηγό) όπου όμως πάλι δεν αναφέρεται ο χρόνος και ο μελωδός της σύνθεσης. Η παράδοση αποδίδει τον Ακάθιστο Ύμνο στον μεγάλο βυζαντινό υμνογράφο του 6^ου αιώνα Ρωμανό τον Μελωδό. Αυτό που τελικά μπορούμε να πούμε είναι πως ο Ύμνος αυτός, απηχώντας με βάση το περιεχόμενό του τις δογματικές θέσεις της Γ’ οικουμενικής Συνόδου του 431, και επειδή δεν μπορεί να συντέθηκε μέσα σε μια νύχτα (8η Αυγούστου του 626), η σύνθεσή του πρέπει να έγινε μέσα σ’ αυτό το διάστημα των δύο αιώνων περίπου, δηλαδή από το 431 μέχρι το 626 μ.Χ.

Κλείνοντας την αναφορά μας στον υπέροχο «Ακάθιστο ύμνο» της Βυζαντινής Υμνογραφίας καλό είναι να θυμηθούμε και τους «Λογοτεχνικούς Χαιρετισμούς» του νομπελίστα ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη προς την «Παναγία-Ελλάδα-Ελευθερία» με τον ίδιο δοξαστικό και εγκωμιαστικό τόνο:

«ΆΞΙΟΝ ΕΣΤΙ

…….

Ιερείς και πουλιά να τραγουδούν το χαίρε:

ΧΑΙΡΕ η Καιομένη και χαίρε η Χλωρή

Χαίρε η Αμεταμέλητη με το πρωραίο σπαθί

Χαίρε η που πατείς και τα σημάδια σβήνονται

Χαίρε η που ξυπνάς και τα θαύματα γίνονται

Χαίρε του παραδείσου των βυθών η Αγρία

Χαίρε της ερημίας των νησιών η Αγία

Χαίρε η ονειροτόκος χαίρε η Πελαγινή

Χαίρε η Αγκυροφόρος και η Πενταστέρινη

Χαίρε με τα λυτά μαλλιά η χρυσίζοντας τον άνεμο

Χαίρε με την ωραία λαλιά η δαμάζοντας το δαίμονα

Χαίρε που καταρτίζεις τα Μηναία των Κήπων

Χαίρε που αρμόζεις τη ζώνη του Οφιούχου.

Χαίρε η ακριβοσπάθιστη και σεμνή

Χαίρε η προφητικιά και δαιδαλική»

«Εν συντριβή βαδίζοντες για το Άγιον Πάσχα»

Δέσποινα Παπαδοπούλου 18 του Απρίλη 2024