Τα γλυπτά της Ακρόπολης και ο Λήμνιος Αλκαμένης

Τα γλυπτά της Ακρόπολης και ο Λήμνιος Αλκαμένης

Ο επισκέπτης του Μουσείου της Ακρόπολης εντυπωσιάζεται από το κάλλος των γλυπτών του Παρθενώνα, από τις Καρυάτιδες και γενικά από την κλασική ομορφιά που αποπνέουν τα έργα που υπήρχαν στον Ιερό βράχο. Ο Λημνιός επισκέπτης πρέπει να νιώθει λίγο παραπάνω υπερήφανος, μιας και με πολλά από αυτά σχετίζεται στενά και η Λήμνος. Το πώς και το γιατί θα εξηγήσω στη συνέχεια.

Κατά την περίοδο που έμεινε στην ιστορία ως «Χρυσούς Αιών του Περικλέους», δηλαδή το β΄ μισό του 5ου αιώνα π.Χ., η Λήμνος ήταν αποικία των Αθηναίων. Μετά από τους περσικούς πολέμους στο νησί εγκαταστάθηκαν Αθηναίοι κληρούχοι, στους οποίους δόθηκαν αγροκτήματα. Η Λήμνος, μαζί με τη Σκύρο και την Ίμβρο, αποτέλεσαν υπερπόντιες κτήσεις για τη θαλασσοκράτειρα Αθήνα, μέσω των οποίων έλεγχε τη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο και στο Θρακικό πέλαγος. Οι κληρούχοι της Λήμνου ήταν Αθηναίοι πολίτες, είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους κατοίκους της Αθήνας και δημιούργησαν παρόμοιους θεσμούς με την μητρόπολη. Όσοι ήταν φιλομαθείς και φιλότεχνοι μετέβαιναν στην Αθήνα, όπου μαθήτευαν σε σχολές και εργαστήρια, κοντά σε φιλοσόφους, ρήτορες ή καλλιτέχνες.

Ένας από αυτούς ήταν ο Αλκαμένης, ο οποίος ήταν γιος Αθηναίου κληρούχου της Λήμνου και ανήκε στον κύκλο των μαθητών και άμεσων συνεργατών του Φειδία. Εργάστηκε στη διακόσμηση της Ακρόπολης και θεωρείται ο πιο άξιος μαθητής του. Μετά το θάνατο του Φειδία υπήρξε ο πιο επιφανής γλύπτης της πόλης και αναγνωριζόταν ως ισάξιος με τον δάσκαλό του. Φιλοτέχνησε πολλά μαρμάρινα, χάλκινα και χρυσελεφάντινα αγάλματα, τα περισσότερα από τα οποία είναι γνωστά από μεταγενέστερα αντίγραφα. Ήταν ονομαστός για τη λεπτότητα και την τελειότητα των έργων του.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη ο Αλκαμένης ήταν ο γλύπτης των Καρυάτιδων του Ερεχθείου, διότι «η δομή του σώματός τους και οι λεπτομέρειες των ενδυμάτων τους συγκρίνονται με το άγαλμα της Πρόκνης με το παιδί της, τον Ίτυ» που είναι το μοναδικό σωζόμενο αυθεντικό έργο (όχι αντίγραφο) του Αλκαμένη, όπως σημειώνει η Λημνιά αρχαιολόγος Ισμήνη Τριάντη στο έργο της «Η γλυπτική στην Αθήνα τον 6ο και τον 5ο αι. π.Χ.» (Ίδρυμα Ωνάση, 2007). Να σημειωθεί πως οι Καρυάτιδες φιλοτεχνήθηκαν γύρω στο 420 π.Χ. ενώ το Ερεχθείο ολοκληρώθηκε το 408 π.Χ. από τους διαδόχους του Φειδία, πολύ μετά από το θάνατό του που συνέβη το 430 π.Χ.

Το σύμπλεγμα «Πρόκνη και Ίτυς», το μοναδικό πρωτότυπο έργο του Αλκαμένη που σώζεται ολόκληρο, βρίσκεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Απεικονίζει την Πρόκνη θυγατέρα του Πανδίονα, βασιλιά της Αττικής, κατά τη δραματική στιγμή που αποφασίζει να σκοτώσει τον υιό της τον Ίτυ, για να εκδικηθεί τον άπιστο σύζυγό της. Το έργο βρισκόταν στην ΒΑ γωνία του Παρθενώνα και το είχε αφιερώσει ο ίδιος ο Αλκαμένης. Στην Ακρόπολη υπήρχαν κι άλλα αγάλματα του Λημνιού γλύπτη που δεν σώζονται: η «Επιπυργιδία Εκάτη» στο ναό της Αθηνάς Νίκης, ο «Προπύλαιος Ερμής» στα Προπύλαια και ο «Διόνυσος», χρυσελεφάντινο άγαλμα στο ιερό του θεού κάτω από την Ακρόπολη.

Από τα υπόλοιπα έργα του Αλκαμένη που υπάρχουν μόνο σε αντίγραφα, πιο διάσημο ήταν η «Αφροδίτη η εν Κήποις» στον ομώνυμο ναό, που βρισκόταν μάλλον στους Αμπελοκήπους, στη θέση που έχει χτιστεί ο βυζαντινός ναός των Αγ. Πάντων. Άλλα έργα του ήταν η «Αθηνά Εργάνη» και ο «Ήφαιστος», χάλκινα αγάλματα στο ναό του Ηφαίστου (Θησείο), η «Ήρα» στη Φαληρική οδό, ο «Άρης» στις Αχαρνές, η «Αθηνά» και ο «Ηρακλής», δυο κολοσσιαία αγάλματα στη Θήβα. Ο Παυσανίας αναφέρει πως είχε σχεδιάσει κι ένα από τα αετώματα του ναού του Διός στην Ολυμπία.

Όταν λοιπόν κάποιος Λημνιός θαυμάζει τα γλυπτά της Ακρόπολης είτε εδώ είτε στο Βρετανικό Μουσείο, ας θυμάται πως «λημνία χειρ» φιλοτέχνησε κάποια από αυτά.

Θ. Μπελίτσος, 21.5.2024