Η Λήμνος μέσα από εικόνες – Το Συμμαχικό Νεκροταφείο στο χωριό Πορτιανού

Η Λήμνος μέσα από εικόνες – Το Συμμαχικό Νεκροταφείο στο χωριό Πορτιανού
Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης
Το χωριό Πορτιανού στη Λήμνο μπορεί να είναι όμορφο και γραφικό, αλλά ίσως δεν θα το πρόσεχε και δεν θα το ήξερε κανείς, εάν δεν γινόταν παγκόσμια γνωστό. Εδώ, σ’ αυτό το χωριό, κάθε χρόνο έρχονται χιλιάδες τουρίστες από όλον τον κόσμο, ιδιαίτερα Βρεττανοί, Γάλλοι, Καναδοί, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί, για να δουν …μια πολυθρόνα! Κι ένα νεκροταφείο.
Τι έχει, λοιπόν, αυτή η πολυθρόνα και είναι τόσο σπουδαία;
Πριν από εκατό χρόνια, από το 1915 ως το 1922, εκατοντάδες νεκροί στρατιώτες της περίφημης εκστρατείας των συμμάχων στην Καλλίπολη θάφτηκαν στο «Συμμαχικό Νεκροταφείο Πορτιανού», το οποίο διατηρείται ως σήμερα. Υπάρχουν 352 τάφοι Βρετανών, Γάλλων, Καναδών, Αυστραλών, Νεοζηλανδών, Αιγυπτίων και Ινδών.
Την περίοδο αυτή στο Πορτιανού είχε στήσει το στρατηγείο του ο εμπνευστής της εκστρατείας Βρεττανός Πρωθυπουργός Ουίνστων Τσόρτσιλ. Κι όταν έπρεπε να πάρει μια σημαντική απόφαση, πρώτα την καλοσκεφτόταν χωρίς να βιάζεται. Καθόταν, λοιπόν, στην πολυθρόνα του εκεί στο σπίτι στο Πορτιανού, άναβε όπως συνήθως ένα πούρο, και στο διάστημα αυτό ψύχραιμα στάθμιζε την κατάσταση, συνομιλούσε με τους επιτελείς του, και κατόπιν έπαιρνε τις αποφάσεις του. Η κατοικία εκείνη του Τσόρτσιλ στο Πορτιανού με την ιστορική πολυθρόνα αποτελούν σήμερα ένα πολύ ενδιαφέρον λαογραφικό μουσείο, που αξίζει να το επισκεφτεί κανείς. Είναι ένα από τα αξιοθέατα της Λήμνου και το περιλαμβάνουν στο πρόγραμμα τους όλα τα ταξιδιωτικά γραφεία, μαζί με το συμμαχικό νεκροταφείο. Έτσι, λοιπόν, αν βρεθείτε στη Λήμνο, αξίζει τον κόπο να επισκεφτείτε το λαογραφικό μουσείο στο Πορτιανού.
Το Συμμαχικό Νεκροταφείο Πορτιανού είναι το ένα από τα δύο που έχει στην Λήμνο. Είναι μικρότερο από το άλλο, που βρίσκεται στο Μούδρο, και είναι τοποθετημένο δίπλα στον κοιμητηριακό Ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου. Κατά τη διάρκεια του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου η Λήμνος επιλέχθηκε ως βάση των συμμαχικών στρατευμάτων για την αποτυχημένη εκστρατεία της Καλλίπολης, η οποία είχε σκοπό τον έλεγχο των Δαρδανελλίων. Ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτών των ANZAC (Australian and New Zealand Army Corps), και όχι μόνο, χάθηκε στη διάρκεια της εκστρατείας και 352 από αυτούς αναπαύονται εδώ, σ’ αυτό το κοιμητήριο. Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί, Βρετανοί, Ινδοί, Αιγύπτιοι και Γάλλοι έχουν βρει στο χώρο αυτό την αιώνια κατοικία τους. Οι ηλικίες τους, από 17 έως 56 ετών. Όταν επισκέπτεσαι ένα τέτοιο μέρος διαπιστώνεις μια εσωτερική συγκίνηση να αναβλύζει από κάπου βαθιά μέσα σου, όπως στέκεσαι στη σιωπή και διαβάζεις τις πλάκες με τα ονόματα, την καταγωγή και, ιδίως, τις ηλικίες των πεσόντων.
Με την ευκαιρία, να δούμε την ιστορία του Ποριανού, του όμορφου αυτού χωριού της Λήμνου. Όπως όλα τα χωριά του νησιού, έχει η δική του μεγάλη ιστορία.
Το Πορτιανού βρίσκεται στο νότιοανατολικό τμήμα του νησιού, ανάμεσα στα χωριά Αγκαρυώνες και Τσιμάντρια. Σύμφωνα με τη απογραφή του 2001 είχε 306 κατοίκους. Αρχικά, το χωριό βρισκόταν δυτικότερα στη θέση Άγιος Σπυρίδων, όπου υπάρχουν κατάλοιπα του παλιού νεκροταφείου και ίχνη οικοδομών. Σύμφωνα με παλαιές μαρτυρίες μια επιδημία ανάγκασε τον πληθυσμό να μετακινηθεί στη σημερινή θέση.
Το όνομα του χωριού δεν αναφέρεται σε κανένα μοναστηριακό έγγραφο της βυζαντινής εποχής, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα χωριά της Λήμνου. Για πρώτη φορά σημειώνεται το 1785 στο χάρτη του Choiseul-Gouffier με το όνομα Portiano. Το τοπωνύμιο είναι λατινογενές και φαίνεται να προέρχεται από τις λέξεις: «porto juno: νέο λιμάνι», από ένα λιμάνι που υπήρχε νοτιοανατολικά του παλιού χωριού, στη θέση Μέλαγγας (=μέλαινα γη). Εκεί σώζονται τα ερείπια του μικρού πύργου (βίγλας) που επόπτευε το λιμάνι, ο οποίος μάλλον κτίστηκε στη διάρκεια της ολιγόμηνης ενετικής κατοχής του νησιού στα 1656-57. Ως το 1940 σωζόταν σε ύψος έξι-επτά μέτρων αλλά στην κατοχή σχεδόν καταστράφηκε.
Το 1854 το χωριό είχε ιερέα που ονομαζόταν Μαργαρίτης. Το 1856 είχε 147 στρατεύσιμους άνδρες, οι οποίοι πλήρωσαν 2.070 γρόσια για να αποφύγουν τη στράτευση. Το 1863 καταγράφηκαν 71 οικογένειες, που είχαν γίνει 80 το 1874, απόδειξη σαφούς πληθυσμιακής αύξησης. Επίσης, το 1874 υπήρχαν 97 σπίτια. Το ίδιο έτος αναφέρεται ότι υπαγόταν στη δημαρχία (κόλι) Κονδιά. Οι Πορτιανοί έστελναν δύο αντιπροσώπους στην παλλημνιακή επαρχιακή συνέλευση.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η κοινότητα είχε κυκλοφορήσει κέρματα για τις μικροσυναλλαγές με τη σφραγίδα Χ Π (Χωρίον Πορτιανού), ενώ το 1912 στο χωριό υπήρχε ταχυδρομείο με δική του σφραγίδα. Το χωριό αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό στο διάπλου του κόλπου του Μούδρου, για όσους επιθυμούσαν να μεταβούν από την ανατολική στη δυτική πλευρά του νησιού και αντίθετα, διότι η οδική διέλευση μέσω της γέφυρας του Βάρους δεν ήταν πάντα δυνατή, αφού ο χείμαρρος της Μητρόπολης το χειμώνα πλημμύριζε. Υπήρχαν στενές οικονομικές αλλά και κοινωνικές επαφές με το Μούδρο και πολλοί έμποροι είχαν καταστήματα και στις δύο πλευρές του κόλπου.
Αναφέρεται και ναυτική δραστηριότητα. Είναι γνωστός ο πλοιοκτήτης Ποδάρας γύρω στα 1875. Το 1835, στα χρόνια του μητροπολίτη Νεκταρίου, όπως σημειώνεται σε σχετική επιγραφή, κτίστηκε ο κεντρικός ναός του χωριού, αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το 1858 που πέρασε ο Conze θαύμασε τα χρώματα της εκκλησίας, στην οποία σωζόταν και μια μαρμάρινη σαρκοφάγος. Μια νεότερη επιγραφή, του 1875, και μια άλλη στην οποία ως πρωτομάστορας αναγράφεται ο ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΖΑΝΙΣ, αφορά κάποια σημαντική ανακαίνιση. Πρόκειται για τον ίδιο ναοδόμο που έκτισε τους ναούς Ατσικής, Πλατύ και Βάρους. Διακοσμητής ήταν ο Άγγελος Μπινέτας από το Σαρπί.
Ο ναός, ρυθμού τρίκλιτης βασιλικής, είναι εντυπωσιακός με θαυμάσια χρώματα, μαρμάρινη σαρκοφάγο και περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, επιχρυσωμένο, και δεσπόζει του χωριού καθώς είναι κτισμένος πάνω σε έναν μικρό λόφο. Φέρει περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, επιχρυσωμένο και αγιογραφίες του Γρ. Παπαμαλή. Οι κίονες του εξωνάρθηκα είναι μαρμάρινοι και προέρχονται από παλαιότερο κτίσμα. Τέλος, το καμπαναριό είναι μεταγενέστερο.
Το σχολείο του χωριού λειτούργησε το 1870 και ονομαζόταν Χριστοδουλίδειον Αρρεναγωγείον, προς τιμήν των ιδρυτών και ευεργετών Κυριάκου και Μαρίας Χριστοδούλου, εύπορων ομογενών του Καϊρου, που υπήρξαν από τους πρωτεργάτες στην ανέγερση του μητροπολιτικού ναού της Μύρινας και στην ίδρυση της Λημνιακής Αδελφότητας. Στο σχολείο φοιτούσαν 80 μαθητές περίπου και το 1874 έγινε κοινοτικό. Αρχικά ήταν τριτάξιο, το 1909 έγινε τετρατάξιο και το 1912 πεντατάξιο. Το 1905 ιδρύθηκε ξεχωριστό παρθεναγωγείο που ονομάστηκε Φεργαδιώτειο, προς τιμήν του ιδρυτή Αθανάσιου Φεργαδιώτη, ομογενή της Σμύρνης. Το 1920 τα δυο σχολεία συγχωνεύτηκαν σε εξατάξιο μικτό δημοτικό σχολείο, το οποίο στεγάστηκε σε νέο εντυπωσιακό διδακτήριο το 1931. Ως δωρητές του σχολείου αναφέρονται επίσης τα ζεύγη Βασίλειος και Πηνελόπη Τσέλιου, Γεώργιος και Μυρσίνη Κωνσταντίνου και ο Αντώνιος Βελισσαρίδης. Μεταξύ άλλων στο σχολείο Πορτιανού δίδαξαν οι εκπαιδευτικοί: Χρήστος Κοντέλλης (1916-22, 1923-44), Εμμανουήλ Ιωαννίδης (1922-23, 1928-37), Ευαγγελία Μαυρουδή (1948-63), Βάιος Ρηγόπουλος (1955-63), Ιγνάτιος Παπαδόπουλος (1966-76 περίπου) κ.ά.
Από τον Απρίλιο 1915 ως το 1922 εκατοντάδες νεκροί στρατιώτες της εκστρατείας της Καλλίπολης θάφτηκαν στο «Συμμαχικό Νεκροταφείο Πορτιανού», το οποίο διατηρείται ως σήμερα. Υπάρχουν 352 τάφοι Βρετανών, Γάλλων, Καναδών, Αυστραλών, Νεοζηλανδών, Αιγυπτίων και Ινδών. Την περίοδο αυτή στο Πορτιανού είχε στήσει το στρατηγείο του ο εμπνευστής της εκστρατείας Ουΐνστον Τσόρτσιλ, του οποίου η πολυθρόνα εκτίθεται στο Λαογραφικό Μουσείο. Η κατοικία εκείνη του Τσόρτσιλ σήμερα είναι ένα πολύ ενδιαφέρον λαογραφικό μουσείο, που αξίζει να το επισκεφτεί κανείς (τηλ. 2254051785).
Το 1918-21 φιλοξενήθηκαν στην περιοχή εκατοντάδες Ρώσοι εμιγκρέδες και στρατιωτικοί. Πολλοί από αυτούς πέθαναν από επιδημία και θάφτηκαν στο λεγόμενο ρωσικό νεκροταφείο κοντά στην ακτή. Το 1995 ιδρύθηκε το Λαογραφικό Μουσείο με πρωτοβουλία του πολύ δραστήριου Συλλόγου Πορτιανιτών Αθηνών-Πειραιώς, ο οποίος για ένα διάστημα εξέδιδε την εφημερίδα Τα Νέα του Πορτιανού. Περιλαμβάνει παραδοσιακές φορεσιές, παλιά εργαλεία, οικιακά σκεύη, φωτογραφίες κ.ά.
Ανάμεσα στους κατοίκους του χωριού υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αξιόλογοι άνθρωποι του πνεύματος και του πολιτισμού, όπως,
Εκπαιδευτικοί και συγγραφείς (Δέσποινα Βογδάνου-Κωνστάντιου, που διατέλεσε και Δήμαρχος Μύρινας και Κώστας Κοντέλης, που έγραψε την εξαιρετική μονογραφία “Το Πορτιανού της Λήμνου” με άφθονες πληροφορίες και φωτογραφίες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό για την ιστορία του χωριού).
Αγιογράφοι & ζωγράφοι (Γρηγόριος, Μάνος και Στρατόνικος Παπαμαλής, Γιάννης Παπαϊωάννου (Παγώνης), Ανδρέας Κοντέλλης κ.ά.).
Τεχνίτες της πέτρας και του μάρμαρου (Ξενοφών Κεραμιδάς, Κωνσταντίνος, Πάρης και Δημήτρης Βόγδανος, Παναγιώτης Φεργαδιώτης κ.ά.).
Το 1918 το Πορτιανού αποτέλεσε κοινότητα, στην οποία εντάχθηκαν: το 1918-19, για λίγους μήνες, το Πεσπέραγο και την περίοδο 1919-28 οι Αγγαριώνες. Στα χρόνια του μεσοπολέμου στο χωριό γνώρισε σημαντική ανάπτυξη. Ο πληθυσμός του αυξήθηκε κι από 617 κατοίκους το 1920, το 1938 αριθμούσε 750 κατοίκους και 250 σπίτια. Μεταξύ άλλων αναφέρεται η δράση του ποδοσφαιρικού συλλόγου ΘΡΙΑΜΒΟΣ που έδωσε δυο αγώνες το 1931, με το Λιβαδοχώρι και τον Άρη Μούδρου. Μεταπολεμικά ο πληθυσμός του χωριού μειώθηκε με γρήγορους ρυθμούς λόγω της μετανάστευσης. Έτσι από 564 άτομα που είχε το 1951, σήμερα αριθμεί περίπου 300 κατοίκους. Παρά την πληθυσμιακή συρρίκνωση υπάρχει περιφερειακό ιατρείο και λειτουργεί πολιτιστικός σύλλογος.
Το 1995 ιδρύθηκε Λαογραφικό Μουσείο με φορεσιές, παλιά εργαλεία, οικιακά σκεύη, έπιπλα, φωτογραφίες κλπ, με πρωτοβουλία του Συλλόγου Πορτιανιτών Αθηνών-Πειραιώς, ο οποίος για ένα διάστημα εξέδιδε την εφημερίδα Tα Νέα του Πορτιανού,.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το 1919 ιδρύθηκε στο Πορτιανού ο πρώτος παραδοσιακός φούρνος από τον Νικόλαο Ποριάζη και την σύζυγό του Χρυσάνθη. Τροφοδοτούσε ολόκληρο το νησί με ψωμί και παξιμάδια. Σήμερα έχει εξελιχθεί σε έναν υπερσύγχρονο φούρνο με πολύ μεγάλη ποικιλία αρτοσκευασμάτων, που εξάγονται σε όλη την Ελλάδα και τον κόσμο, όπως παξιμάδια και μπουκιές κριθαρένια ή σταρένια ολικής άλεσης, κουλουράκια σμυρνέικα και πασχαλινά, τρίμμα φρυγανιάς, τραχανά, κουσκούς, τα περίφημα φλωμάρια και χύμα αλεύρι από σκληρό σιτάρι Λήμνου.
Αξιοθέατα: Το Λαογραφικό Μουσείο, το Συμμαχικό νεκροταφείο, ο Ναός Εισοδίων Θεοτόκου, το Δημοτικό σχολείο και Αρχοντικά κτίρια. Βιβλιογραφία: Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994. Κώστα Κοντέλλη, Το Πορτιανού της Λήμνου, 1998. Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986. Cdrom Επαρχείου Λήμνου: “Λήμνος αγαπημένη”. “ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά”, εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.