ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ: Κοντιάς- Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ:  Κοντιάς

(μια σειρά που παρουσιάζεται αλφαβητικά κάθε Σάββατο.

Επόμενο χωριό: Κοντοπούλι)

Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης

Ο Κοντιάς είναι ένα από τα μεγαλύτερα και ωραιότερα χωριά της Λήμνου, με τον πευκόφυτο λόφο, τους ανεμόμυλους και τα πέτρινα παραδοσιακά σπίτια.  Έχει 550 κατοίκους ενώ το καλοκαίρι συγκεντρώνει πολλούς επισκέπτες, αλλά και ξενιτεμένους κυρίως από Αυστραλία και Νότια Αφρική. Από τη Μύρινα απέχει μόνον 12 χλμ.

Το όνομα του χωριού προήλθε από τον Βυζαντινό γαιοκτήμονα της περιοχής Κοντέα, που η παράδοση τον θέλει Πελοποννήσιο στην καταγωγή. Το χωριό αρχικά βρισκόταν κοντά στην θάλασσα και εγκαταλείφθηκε λόγω των πειρατών γύρω στο 1600 μ.Χ. Από την παλιά περιοχή απομένει μόνο το μεσαιωνικό κάστρο με το όνομα Παλαιόκαστρο του Κοντέα.

Τα παλιά πέτρινα αρχοντικά του χωριού είναι των καραβοκύρηδων του 19^ου και του 20ού αιώνα. Ανακαινίστηκαν και σήμερα είτε φιλοξενούν τους απογόνους εκείνων των ναυτικών, είτε έχουν διαμορφωθεί σε τουριστικά καταλύματα για τους επισκέπτες.

Στην ανατολική είσοδο του χωριού (όταν έρχεσαι από το Πορτιανού) υπάρχουν καταπράσινα ψηλά πλατάνια, που φυτεύτηκαν το 1912 με την ευκαιρία της απελευθέρωσης της Λήμνου από τους Τούρκους.

Στη δυτική είσοδο (όταν έρχεσαι από το Θάνος) σε καλωσορίζει ο πευκόφυτος λόφος με το εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου και τους γραφικούς ανεμόμυλους – σήμα κατατεθέν του χωριού. Είναι άξιο θαυμασμού πώς οι κατασκευαστές των ανεμόμυλων αυτών είχαν δώσει στη σκέπη τη δυνατότητα να περιστρέφεται ανάλογα με τον αέρα, ώστε οι ακτινωτές αντένες να γυρίζουν πάντα. Οι ανεμόμυλοι αυτοί μαρτυρούν την καλλιέργεια σιταριού στην περιοχή, αλλά και σε όλη τη Λήμνο, παράλληλα με την βαμβακοκαλλιέργεια. Ακόμα και μέχρι σήμερα, στην ελληνική γεωργία τα καλύτερα υβρίδια σκληρού σιταριού και το αντίστοιχο αλεύρι ονομάζονται ποικιλία Λήμνος.

Αξιοθέατα:

• Οι αρχαιολόγοι, στα όρια του χωριού έχουν εντοπίσει ίχνη προϊστορικού οικισμού, αλλά και το Βρυόκαστρο, που χρονολογείται στο Μεσαίωνα.
• Oi παλιές εκκλησίες, με παλαιότερη αυτή του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου, με φρουριακή κατασκευή, που υπολογίζεται πως χτίστηκε κατά τον 16^ο αιώνα. Ο ενοριακός ναός είναι αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο και χτίστηκε το 1867.
• H Πινακοθήκη Σύγχρονης Βαλκανικής Τέχνης διαθέτει πλούσια συλλογή πινάκων αναγνωρισμένων καλλιτεχνών.
• Tο ποτοποιείο του Δημοσθένη Μαγιά που βγάζει το ούζο Κοντιάς, είναι ένα ακόμα από τα αξιοθέατα του χωριού.
• Λίγο έξω από τον Κοντιά και κοντά στο Διαπόρι και τα Τσιμάντρια, η τεχνητή λίμνη  που δημιουργήθηκε από το φράγμα του χειμάρρου Χαντριά στα Τριπόταμα, είναι σημαντικός υδροβιότοπος της Λήμνου.

Ο Κοντιάς πρωτοκτίστηκε στα χρόνια της ενετοκρατίας (1207-76). Τον 13^ο αιώνα αποτελούσε μετόχι της μονής Μεγίστης Λαύρας με την ονομασία Παλαιοκάστελλον του Κοντέα. Τα τοπωνύμια εκείνης της εποχής (Λουτρά, Λαγγάδα της Πέρδικος, Νεροχύτης, Αγγουροκήπιον, Ξενοταφείον, Οζόλακκος κ.ά.) αποκαλύπτουν ότι στις γύρω περιοχές υπήρχαν λουτρά, βρύση, κήπος, νεκροταφείο για τους ξένους, δηλαδή ενδείξεις μιας οργανωμένης κοινότητας. 

Το σημερινό χωριό κτίστηκε το 1346 αρχικά από μοναχούς της Μεγ. Λαύρας γύρω από το παλιό κάστρο ανάμεσα στους λόφους Άγιος Αθανάσιος, Τύπος, Βίγλα και Κούκος. Κατάλοιπα του κάστρου (ερείπια οχύρωσης και δεξαμενής) εντοπίζονται στο λόφο Άγιος Αθανάσιος, ύψους 86 μ. Στον λόφο Άγ. Αθανάσιος αναφέρεται ομώνυμος ναός το 1565. Η Λαύρα κατείχε επίσης χωράφια, αμπέλια και περιβόλια στην ακτή Εβγάτη, ενώ στην περιοχή Παρανησία υπήρχε θαυματουργός ναός του Αγίου Νικολάου.

Αρχικά το χωριό βρισκόταν κοντά στη θάλασσα αλλά εγκαταλείφθηκε λόγω των πειρατικών επιδρομών. Ενδεχομένως η παλιά θέση να ήταν στο Νεβγάτη, όπου υπήρχε ναός και ζούσαν κάποιοι πάροικοι. Όμως, πιθανότερο είναι το λιμανάκι Άγιος Γιάννης, στον κόλπο του Κοντιά, όπου έχει απομείνει το ερειπωμένο κάστρο. 

Ο κόλπος του Κοντιά αποτελούσε ανέκαθεν ασφαλές αγκυροβόλιο, αφού προστατεύεται από το νοτιά από το ακρωτήριο Σταυρός και τη βραχονησίδα Πράσο ή Πρασονήσι που έχει έκταση οκτώ στρέμματα και περίμετρο 440 μ. Το 1770 στο λιμάνι του Κοντιά αγκυροβόλησε ένα μέρος του ρωσικού στόλου υπό τον Ορλόφ, που πολιόρκησε το Κάστρο (Μύρινα).

Το 1785 ο Κοντιάς ήταν πλέον οργανωμένος οικισμός κι ένα από τα μεγαλύτερα χωριά του νησιού. Το 1854 το χωριό είχε ιερέα που ονομαζόταν Θεόδωρος. Το 1856 είχε 290 στρατεύσιμους άνδρες, οι οποίοι πλήρωσαν 9.280 γρόσια για να αποφύγουν τη στράτευση. Το 1873 καταγράφηκαν 187 οικογένειες. Το 1874 υπήρχαν 227 σπίτια μαζί με όσα ανήκαν στα Μετόχια. Το ίδιο έτος αναφέρεται ότι είχε συσταθεί «Δημαρχία (Κόλι) Κονδιά με τα υπ’ αυτής 6 εξαρτώμενα χωρία, Τζημάνδρια, Πορτιανού, Αγκαριώνες, Πισπέραγω, Σαρπή και Λειβαδοχώρι. Οι Κοντιατ’νοί έστελναν τρεις αντιπροσώπους στην παλλημνιακή επαρχιακή συνέλευση.

Το 1924 οι αγροτικές εκτάσεις/ιδιοκτησίες που κατείχε η Μεγ. Λαύρα στην περιοχή απαλλοτριώθηκαν και μοιράστηκαν σε ακτήμονες.

Ο Κοντιάς λοιπόν ήταν ένα μεγάλο και πλούσιο χωριό, αφού εκτός από τις αγροτικές εργασίες υπήρχαν πολλοί ναυτικοί και πλοιοκτήτες, όπως ο Παπαγιάννης με 60 ιστιοφόρα, ο οποίος ήταν από τους λίγους που προσαρμόστηκαν στην εποχή του ατμού και η ναυτιλιακή εταιρία που ίδρυσε με έδρα το Λονδίνο υπήρχε ως τα τέλη του 20ού αιώνα. Άλλοι πλοιοκτήτες και ναυτικοί ήταν ο Ανέστος Καραγκιαούρης (8 ιστιοφόρα), ο Κωνσταντής Μάκρας (6), ο Κατακουζηνός Μπάρκας (4), ο Αντώνης Τελπίζης (4), ο Κωνσταντίνος Μαυρουδής (2), ο Μεϊντάνης (2) κ.ά.

Πριν από το 1912 λειτουργούσε ταχυδρομείο στο χωριό ενώ το 1910 κτίστηκαν οι δυο πέτρινες υπόστεγες βρύσες, η Καλή Βρύση και ο Τσίκουλας. 

Στα μέσα του 19ου αιώνα καταγράφηκε μια από τις τελευταίες πειρατικές επιδρομές στη Λήμνο από τον πειρατή Ψυρούκη, ο οποίος σκοτώθηκε στον κόλπο του Κοντιά στην προσπάθειά του να διαφύγει με το πλοίο του.

Ο παλιότερος ναός του χωριού είναι ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος. Είναι μικρού μεγέθους κι έχει φρουριακή κατασκευή, με πολεμίστρες, κανόνια κλπ. Υπολογίζεται πως χτίστηκε το 16ο αιώνα. Έχει παλιές εικόνες και τη δεκαετία του ’70 λειτουργούσε ως μουσείο. 
Το 1867 κτίστηκε ο ενοριακός ναός Άγιος Δημήτριος, ρυθμού βασιλικής με στεγασμένο εξωνάρθηκα, που στηρίζεται σε μονολιθικούς κίονες με περίτεχνα κιονόκρανα. Είναι επιβλητικός με εντυπωσιακό πέτρινο καμπαναριό, μεταγενέστερης κατασκευής. Και στους δύο ναούς υπάρχουν αγιογραφίες του Γρηγορίου Παπαμαλή.
Ένας άλλος ναός, της Γεννήσεως του Χριστού, που παλιά ανήκε στο μετόχι της Λαύρας, κάηκε και ξανακτίστηκε το 1938 από τον αιγυπτιώτη Νικόλαο Γαροφαλλίδη (1867-13/07/1952), ο οποίος τον αφιέρωσε στους αγίους Κωνσταντίνο, Ελένη και Νικόλαο. Στον περίβολο του βρίσκεται ο τάφος του ιδίου και της συζύγου του, Ελένης Γαρυφαλλίδου (1888-1938), το γένος Τριαντάφυλλου Πολυταρίδη, προς τιμήν της οποίας ανακατασκευάστηκε και ο ναός.

Λειτουργία σχολείου στον Κοντιά αναφέρεται για πρώτη φορά το 1873. Όμως, λειτουργούσε σε ακατάλληλο κτίριο ενώ τα έξοδα λειτουργίας του καλύπτονταν κατά 20% από την ενορία και τα υπόλοιπα από δίδακτρα που πλήρωναν οι μαθητές. Το 1874 το σχολείο έγινε κοινοτικό, τετρατάξιο και το 1880 κτίστηκε διδακτήριο κοντά στο ναό του Αγ. Δημητρίου με συνδρομή των κατοίκων και δωρεές μεταναστών. Το 1903 είχε αναβαθμιστεί σε πεντατάξιο, ενώ πριν το 1912 είχε ιδρυθεί ξεχωριστό παρθεναγωγείο. 
Το 1918 τα δυο παλιά κοινοτικά σχολεία μετατράπηκαν σε διθέσια εξατάξια δημοτικά αρρένων και θηλέων, τα οποία αργότερα συγχωνεύτηκαν σε ένα πενταθέσιο. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 συγχωνεύτηκε με τα μονοθέσια σχολεία των γύρω χωριών και λειτούργησε πλέον ως τετραθέσιο.

Από τους εκπαιδευτικούς που δίδαξαν στον Κοντιά άφησε εποχή ο Αργύριος Καβουρίδης (1880-1964) από τα Καμίνια, ξάδερφος και παιδικός φίλος του Αργυρίου Μοσχίδη. Παντρεύτηκε κι εγκαταστάθηκε μόνιμα στον Κοντιά, όπου εργάστηκε με αυταπάρνηση για πολλά χρόνια (1913-16 και 1920-40). Αρχικά, εξασφάλισε οικόπεδο από το μετόχι, ξυλεία από το αγγλικό εκστρατευτικό σώμα και χρήματα από μετανάστες κι έχτισε σύγχρονο σχολικό κτίριο με έξι αίθουσες στα 1922-25. Στη συνέχεια αξιοποιώντας διάφορες δωρεές το εξόπλισε με όργανα φυσικής και χάρτες, δημιούργησε μοναδικό σχολικό μουσείο με πετρώματα, δέρματα αγρίων ζώων, ταριχευμένα πουλιά και ερπετά, αυγά σπάνιων πουλιών, αγαλματίδια, εργαλεία και όπλα ιθαγενών της Αφρικής, ακόμα και μούμιες, έστησε μαθητικό συσσίτιο, δημιουργώντας ένα υποδειγματικό σχολείο, το οποίο η λημνιακή κοινωνία είχε ονομάσει Μικρό Πανεπιστήμιο. Δυστυχώς, το μουσείο λεηλατήθηκε από τους Γερμανούς στη διάρκεια της κατοχής.

Επίσης, είχε έντονη κοινωνική δράση. Δημιούργησε προσκοπική ομάδα και φιλοδασικό σύλλογο, το λεγόμενο Πράσινο Όμιλο, έκανε αναδασώσεις, εκδρομές σε άλλα χωριά, σε ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους, προσφέροντας πολλά στην πολιτισμική αναβάθμιση του χωριού. Το σχολικό κτίριο υπέστη μεγάλες ζημιές από το σεισμό του 1968 και ανακατασκευάστηκε.

Εκτός του Α. Καβουρίδη, μακροχρόνια υπηρεσία στο σχολείο του Κοντιά είχαν και οι: Κων. Φραγκουδάκης (1902-05), παπά-Κώστας Αρετός (δεκαετία 1910-20), Φωτεινή Τσαρσή, Σαπφώ Ζαφειρίδου (1927-37), Μαρία Αρσενικάκη (1937-52), Ιωάννης Τσάκωνας (1930-65), Κυριάκος Δουραμάνης (1945-50), Αικατερίνη Τσάκωνα (1953-62), Παναγιώτης Ποριάζης (1960-71), Αμφιτρίτη Καπετάνου (1966-72), Κώστας Κοντέλλης (1971-77), Αργυρώ Λάππα (1971-77), οι οποίοι αναδιοργάνωσαν το σχολικό μουσείο κ.ά.

Στα χρόνια του μεσοπολέμου ο Κοντιάς γνώρισε αξιοσημείωτη οικονομική και πληθυσμιακή ανάπτυξη. Το 1940 με 1500 κατοίκους ήταν το δεύτερο σε πληθυσμό χωριό του νησιού. Το 1926 ανατολικά του χωριού κτίστηκε προσφυγικός συνοικισμός, όπου εγκαταστάθηκε μικρός αριθμός προσφυγικών οικογενειών. Επίσης ο Κοντιάς ήταν έδρα αστυνομικού σταθμού. Την περίοδο αυτή έγιναν έργα ύδρευσης, οδοποιίας, δημιουργήθηκαν δενδροστοιχίες, χτίστηκε νέο σχολικό κτίριο κλπ.

Από τον Κοντιά άρχισε η καλλιέργεια του βαμβακιού στο νησί με σπόρους που έστειλαν τα παιδιά του παπά-Κώστα Αρετού από τις ΗΠΑ. Το 1939 ιδρύθηκε νηπιαγωγείο σε ξεχωριστό κτίριο, το οποίο υπέστη ζημιές στη διάρκεια της κατοχής και ξαναλειτούργησε από το 1951 περιστασιακά και συνεχώς από το 1957. Πολλά χρόνια υπηρέτησαν σε αυτό οι: Ευανθία Σαββαΐδου (1957-62), Καλλιόπη Νικολαΐδου (1957-62) και Δήμητρα Αληγιάννη (1962-67). Από το 1948 και για πολλά έτη λειτούργησαν στον Κοντιά μαθητικές κατασκηνώσεις με έδρα το σχολικό κτίριο.

Μεγάλη ήταν η βοήθεια που προσέφεραν σε κοινωφελή έργα οι μετανάστες σε Αίγυπτο, Αφρική, ΗΠΑ κ.α., τόσο μεμονωμένα όσο και οργανωμένα με τους συλλόγους τους, όπως ο Σύλλογος Κοντιατινών ΗΠΑ «Άγ. Δημήτριος» που βοήθησε στην επισκευή του νηπιαγωγείου μετά την κατοχή και στο ξαναχτίσιμο του σχολείου μετά το σεισμό του 1968.

Πολυάριθμοι είναι οι ομογενείς ευεργέτες και δωρητές του χωριού, όπως οι: Τσόχας, Στέλιος και Χρήστος Γιαννάκης (Ερυθραία), αδελφοί Πλαγή (Ροδεσία), αδερφοί Βεργή (Μοζαμβίκη), Τριαντάφυλλος Τζηρός, Αλκιβιάδης Θεοδώρου, Παν. Γαροφαλής, Χρ. Ντανικόλας, Κομνηνός Καφές, Χαράλαμπος Παραθυράς, Νικ. Καραγιάννης, Αναστ. Ζαφειρίου, Απ. Μουτζουρής, Χρ. Λούσκος, Νικ. Πολυταρίδης κ.ά.

Μεταπολεμικά, η εσωτερική και η εξωτερική μετανάστευση, κυρίως προς Αυστραλία, αποδυνάμωσαν το χωριό. Από τους 1462 κατοίκους το 1951, είχαν απομείνει μόλις 551 το 1991. Τελευταία παρατηρείται μια μικρή πληθυσμιακή αύξηση (628 κάτοικοι το 2001). 

Εκτός από τις αγροτικές και αλιευτικές ασχολίες, στο χωριό υπάρχει από παλιά το ποτοποιείο του Δημοσθένη Μαγιά που βγάζει το ούζο Κοντιάς -επίσης, τσίπουρο και κρασί -, το τυροκομείο Γ. Μαρκάκη, ενοικιαζόμενα δωμάτια, ταβέρνες κλπ.

Ο τουρισμός αναπτύσσεται ραγδαία, διότι ο Κοντιάς έχει διατηρήσει το παραδοσιακό χρώμα των κατοικιών του, πολλές από τις οποίες υπήρξαν αρχοντικά παλιών καραβοκύρηδων. Επίσης, η προβολή της μεσαιωνικής ιστορίας του (κάστρα) και η διενέργεια ανασκαφών στην προϊστορική θέση Τροχαλιά, μπορούν να βοηθήσουν την περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη. Η ολοκλήρωση του φράγματος, το οποίο είχε ξεκινήσει στις αρχές της δεκαετίας του ’70, στη θέση Τριπόταμα του χείμαρρου Χαντριά, δημιούργησε μια τεχνητή λίμνη, η οποία εκτός από την άρδευση των αγροτικών εκτάσεων, αποτελεί ένα σημαντικό υδροβιότοπο, που μπορεί να προσελκύσει οικοπεριηγητές, σχολεία κλπ. Η αβαθής αυτή λιμνοθάλασσα που αποξηραίνεται το καλοκαίρι, το χειμώνα αποτελεί αξιόλογο υδροβιότοπο, όπου ξεχειμάζουν φοινικόπτερα, ερωδιοί, χαλκόκοτες, πάπιες κλπ.

Τέλος, η νεολαία του χωριού δραστηριοποιείται γύρω από τον ποδοσφαιρικό και πολιτιστικό σύλλογο Φιλοκτήτης, ενώ σημαντικές είναι οι πρωτοβουλίες και οι εκδηλώσεις του Συλλόγου Κοντιατινών της Αθήνας, όπως η αναπαλαίωση των ανεμόμυλων, τα δύο βαλκανικά συμπόσια ζωγραφικής, από τα οποία συγκεντρώθηκαν έργα με σκοπό την ίδρυση Πινακοθήκης κλπ.

 Κάθε χρόνο τα Χριστούγεννα η νεολαία του χωριού σε συνεργασία με τους πολιτιστικούς συλλόγους διοργανώνουν υπό την αιγίδα του ΟΕΠΑ Δήμου Λήμνου μια ξεχωριστή χριστουγεννιάτικη εκδήλωση, που περιλαμβάνει δραστηριότητες και πολλά παιχνίδια καθώς και φωταγώγηση του χριστουγεννιάτικου δέντρου. Επίσης γίνεται το παιχνίδι του κρυμμένου θησαυρού που θα οδηγήσει στον στολισμό του Δέντρου της Αλληλεγγύης από τρόφιμα που μπορεί να προσφέρει ο καθένας και τα οποία θα μοιραστούν σε οικογένειες που τα έχουν πραγματικά ανάγκη. Εκεί, βέβαια, βρίσκεται και ο Άγιος Βασίλης για να μοιράσει δώρα, ενώ θα προσφέρονται ροφήματα και λιχουδιές από τους ανθρώπους του χωριού.

Πολύ κοντά στον Κοντιά είναι το Διαπόρι, το γραφικό και ήσυχο λιμανάκι με τα ψαροκάικα, τα μικρά καρνάγια και τις όμορφες ψαροταβέρνες. Εκεί πηγαίνουν πολλοί Λημνιοί και επισκέπτες για μπάνιο, φαγητό ή καφέ, απολαμβάνοντας την πανέμορφη θέα του κόλπου Κοντιά, και τα βραδάκια τα χρυσοκόκκινα ηλιοβασιλέματα.

Βιβλιογραφία:

• Θεοδ. Μπελίτσου, “Ιστορικό οδοιπορικό στη Λήμνο: Κοντιάς”, εφ. Λήμνος, φ. 469 (21-3-2007).
• Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986.
• Cdrom Επαρχείου Λήμνου: “Λήμνος αγαπημένη”.
• Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994.
• “ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά”, εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.