ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ: Πορτιανού

ΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ:  Πορτιανού

(μια σειρά που παρουσιάζεται αλφαβητικά κάθε Σάββατο.

Επόμενο χωριό: Προπούλι)

Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης

Το Πορτιανού βρίσκεται στο νότιοανατολικό τμήμα του νησιού, ανάμεσα στα χωριά Αγκαρυώνες και Τσιμάντρια. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 είχε  306 κατοίκους. Αρχικά, το χωριό βρισκόταν δυτικότερα στη θέση Άγιος Σπυρίδων, όπου υπάρχουν κατάλοιπα του παλιού νεκροταφείου και ίχνη οικοδομών. Σύμφωνα με παλαιές μαρτυρίες πριν από τρεις αιώνες περίπου μια επιδημία ανάγκασε τον πληθυσμό να μετακινηθεί στη σημερινή θέση.

Το όνομα του χωριού δεν αναφέρεται σε κανένα μοναστηριακό έγγραφο της βυζαντινής εποχής, όπως συμβαίνει με τα περισσότερα χωριά της Λήμνου. Για πρώτη φορά σημειώνεται το 1785 στο χάρτη του Choiseul-Gouffier με το όνομα Portiano. Το τοπωνύμιο είναι λατινογενές και φαίνεται να προέρχεται από τις λέξεις: «porto juno: νέο λιμάνι», από ένα λιμάνι που υπήρχε νοτιοανατολικά του παλιού χωριού, στη θέση Μέλαγγας (=μέλαινα γη). Εκεί σώζονται τα ερείπια του μικρού πύργου (βίγλας) που επόπτευε το λιμάνι, ο οποίος μάλλον κτίστηκε στη διάρκεια της ολιγόμηνης ενετικής κατοχής του νησιού στα 1656-57. Ως το 1940 σωζόταν σε ύψος έξι-επτά μέτρων αλλά στην κατοχή σχεδόν καταστράφηκε.

Το 1854 το χωριό είχε ιερέα που ονομαζόταν Μαργαρίτης. Το 1856 είχε 147 στρατεύσιμους άνδρες, οι οποίοι πλήρωσαν 2.070 γρόσια για να αποφύγουν τη στράτευση. Το 1863 καταγράφηκαν 71 οικογένειες, που είχαν γίνει 80 το 1874, απόδειξη σαφούς πληθυσμιακής αύξησης. Επίσης, το 1874 υπήρχαν 97 σπίτια. Το ίδιο έτος αναφέρεται ότι υπαγόταν στη δημαρχία (κόλι) Κονδιά. Οι Πορτιανοί έστελναν δύο αντιπροσώπους στην παλλημνιακή επαρχιακή συνέλευση.

Στα τέλη του 19ου αιώνα η κοινότητα είχε κυκλοφορήσει κέρματα για τις μικροσυναλλαγές με τη σφραγίδα Χ Π (Χωρίον Πορτιανού), ενώ το 1912 στο χωριό υπήρχε ταχυδρομείο με δική του σφραγίδα.

Το χωριό αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό στο διάπλου του κόλπου του Μούδρου, για όσους επιθυμούσαν να μεταβούν από την ανατολική στη δυτική πλευρά του νησιού και αντίθετα, διότι η οδική διέλευση μέσω της γέφυρας του Βάρους δεν ήταν πάντα δυνατή, αφού ο χείμαρρος της Μητρόπολης το χειμώνα πλημμύριζε. Υπήρχαν στενές οικονομικές αλλά και κοινωνικές επαφές με το Μούδρο και πολλοί έμποροι είχαν καταστήματα και στις δύο πλευρές του κόλπου.

Αναφέρεται και ναυτική δραστηριότητα. Είναι γνωστός ο πλοιοκτήτης Ποδάρας γύρω στα 1875.

Το 1835, στα χρόνια του μητροπολίτη Νεκταρίου, όπως σημειώνεται σε σχετική επιγραφή, κτίστηκε ο κεντρικός ναός του χωριού, αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το 1858 που πέρασε ο Conze θαύμασε τα χρώματα της εκκλησίας, στην οποία σωζόταν και μια μαρμάρινη σαρκοφάγος. Μια νεότερη επιγραφή, του 1875, και μια άλλη στην οποία ως πρωτομάστορας αναγράφεται ο ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΖΑΝΙΣ, αφορά κάποια σημαντική ανακαίνιση. Πρόκειται για τον ίδιο ναοδόμο που έκτισε τους ναούς Ατσικής, Πλατύ και Βάρους. Διακοσμητής ήταν ο Άγγελος Μπινέτας από το Σαρπί.

Ο ναός, ρυθμού τρίκλιτης βασιλικής, είναι εντυπωσιακός με θαυμάσια χρώματα, μαρμάρινη σαρκοφάγο και περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, επιχρυσωμένο, και δεσπόζει του χωριού καθώς είναι κτισμένος πάνω σε έναν μικρό λόφο. Φέρει περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, επιχρυσωμένο και αγιογραφίες του Γρ. Παπαμαλή. Οι κίονες του εξωνάρθηκα είναι μαρμάρινοι και προέρχονται από παλαιότερο κτίσμα. Τέλος, το καμπαναριό είναι μεταγενέστερο.

Το σχολείο του χωριού λειτούργησε το 1870 και ονομαζόταν Χριστοδουλίδειον Αρρεναγωγείον, προς τιμήν των ιδρυτών και ευεργετών Κυριάκου και Μαρίας Χριστοδούλου, εύπορων ομογενών του Καΐρου, που υπήρξαν από τους πρωτεργάτες στην ανέγερση του μητροπολιτικού ναού της Μύρινας και στην ίδρυση της Λημνιακής Αδελφότητας. Στο σχολείο φοιτούσαν 80 μαθητές περίπου και το 1874 έγινε κοινοτικό. Αρχικά ήταν τριτάξιο, το 1909 έγινε τετρατάξιο και το 1912 πεντατάξιο.

Το 1905 ιδρύθηκε ξεχωριστό παρθεναγωγείο που ονομάστηκε Φεργαδιώτειο, προς τιμήν του ιδρυτή Αθανάσιου Φεργαδιώτη, ομογενή της Σμύρνης.

Το 1920 τα δυο σχολεία συγχωνεύτηκαν σε εξατάξιο μικτό δημοτικό σχολείο, το οποίο στεγάστηκε σε νέο εντυπωσιακό διδακτήριο το 1931. Ως δωρητές του σχολείου αναφέρονται επίσης τα ζεύγη Βασίλειος και Πηνελόπη Τσέλιου, Γεώργιος και Μυρσίνη Κωνσταντίνου και ο Αντώνιος Βελισσαρίδης.

Μεταξύ άλλων στο σχολείο Πορτιανού δίδαξαν οι εκπαιδευτικοί: Χρήστος Κοντέλλης (1916-22, 1923-44), Εμμανουήλ Ιωαννίδης (1922-23, 1928-37), Ευαγγελία Μαυρουδή (1948-63), Βάιος Ρηγόπουλος (1955-63), Ιγνάτιος Παπαδόπουλος (1966-76 περίπου) κ.ά.

Από τον Απρίλιο 1915 ως το 1922 εκατοντάδες νεκροί στρατιώτες της εκστρατείας της Καλλίπολης θάφτηκαν στο «Συμμαχικό Νεκροταφείο Πορτιανού», το οποίο διατηρείται ως σήμερα. Υπάρχουν 352 τάφοι Βρετανών, Γάλλων, Καναδών, Αυστραλών, Νεοζηλανδών, Αιγυπτίων και Ινδών. Την περίοδο αυτή στο Πορτιανού είχε στήσει το στρατηγείο του ο εμπνευστής της εκστρατείας Ουΐνστον Τσόρτσιλ, του οποίου η πολυθρόνα εκτίθεται στο Λαογραφικό Μουσείο. Η κατοικία εκείνη του Τσόρτσιλ σήμερα είναι ένα πολύ ενδιαφέρον λαογραφικό μουσείο, που αξίζει να το επισκεφτεί κανείς  (τηλ. 2254051785).

Το 1918-21 φιλοξενήθηκαν στην περιοχή εκατοντάδες Ρώσοι εμιγκρέδες και στρατιωτικοί. Πολλοί από αυτούς πέθαναν από επιδημία και θάφτηκαν στο λεγόμενο ρωσικό νεκροταφείο κοντά στην ακτή.

Το 1995 ιδρύθηκε το Λαογραφικό Μουσείο με πρωτοβουλία του πολύ δραστήριου Συλλόγου Πορτιανιτών Αθηνών-Πειραιώς, ο οποίος για ένα διάστημα εξέδιδε την εφημερίδα Τα Νέα του Πορτιανού. Περιλαμβάνει παραδοσιακές φορεσιές, παλιά εργαλεία, οικιακά σκεύη, φωτογραφίες κ.ά.

 Ανάμεσα στους κατοίκους του χωριού υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αξιόλογοι άνθρωποι του πνεύματος και του πολιτισμού, όπως,

• Εκπαιδευτικοί και συγγραφείς (Δέσποινα Βογδάνου-Κωνστάντιου, που διατέλεσε και Δήμαρχος Μύρινας και Κώστας Κοντέλης, που έγραψε την εξαιρετική μονογραφία “Το Πορτιανού της Λήμνου” με άφθονες πληροφορίες και φωτογραφίες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό για την ιστορία του χωριού).
• Αγιογράφοι & ζωγράφοι (Γρηγόριος, Μάνος και Στρατόνικος Παπαμαλής, Γιάννης Παπαϊωάννου (Παγώνης), Ανδρέας Κοντέλλης κ.ά.).
• Τεχνίτες της πέτρας και του μάρμαρου  (Ξενοφών Κεραμιδάς, Κωνσταντίνος, Πάρης και Δημήτρης Βόγδανος, Παναγιώτης Φεργαδιώτης κ.ά.).

Το 1918 το Πορτιανού αποτέλεσε κοινότητα, στην οποία εντάχθηκαν: το 1918-19, για λίγους μήνες, το Πεσπέραγο και την περίοδο 1919-28 οι Αγγαριώνες. Στα χρόνια του μεσοπολέμου στο χωριό γνώρισε σημαντική ανάπτυξη. Ο πληθυσμός του αυξήθηκε κι από 617 κατοίκους το 1920, το 1938 αριθμούσε 750 κατοίκους και 250 σπίτια. Μεταξύ άλλων αναφέρεται η δράση του ποδοσφαιρικού συλλόγου ΘΡΙΑΜΒΟΣ που έδωσε δυο αγώνες το 1931, με το Λιβαδοχώρι και τον Άρη Μούδρου.

Μεταπολεμικά ο πληθυσμός του χωριού μειώθηκε με γρήγορους ρυθμούς λόγω της μετανάστευσης. Έτσι από 564 άτομα που είχε το 1951, σήμερα αριθμεί περίπου 300 κατοίκους. Παρά την πληθυσμιακή συρρίκνωση υπάρχει περιφερειακό ιατρείο και λειτουργεί πολιτιστικός σύλλογος.

Το 1995 ιδρύθηκε Λαογραφικό Μουσείο με φορεσιές, παλιά εργαλεία, οικιακά σκεύη, έπιπλα, φωτογραφίες κλπ, με πρωτοβουλία του Συλλόγου Πορτιανιτών Αθηνών-Πειραιώς, ο οποίος για ένα διάστημα εξέδιδε την εφημερίδα Τα Νέα του Πορτιανού.

Εκτός από τις αγροτικές και εμπορικές ενασχολήσεις, οι κάτοικοι του Πορτιανού ανέπτυξαν έντονη πνευματική και καλλιτεχνική παράδοση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα:

• Τεχνίτες της πέτρας και του μάρμαρου: Ξενοφών Κεραμιδάς, Κωνσταντίνος, Πάρης και Δημήτρης Βόγδανος, Παναγιώτης Φεργαδιώτης κ.ά.
• Αγιογράφοι-ζωγράφοι: Γρηγόριος, Μάνος και Στρατόνικος Παπαμαλής, Γιάννης Παπαϊωάννου (Παγώνης), Ανδρέας Κοντέλλης κ.ά.
• Εκπαιδευτικοί και συγγραφείς: Δέσποινα Βογδάνου-Κωνστάντιου, η οποία διετέλεσε και Δήμαρχος Μύρινας και Κώστας Κοντέλλης, ο οποίος συνέγραψε την εξαιρετική μονογραφία «Το Πορτιανού της Λήμνου», όπου υπάρχουν άφθονες πληροφορίες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό για την ιστορία του χωριού κατά τον 20ο αιώνα.

Αξιοθέατα

• Λαογραφικό Μουσείο.
• Συμμαχικό νεκροταφείο.
• Ναός Εισοδίων Θεοτόκου.
• Δημοτικό σχολείο.
• Αρχοντικά κτίρια.

Βιβλιογραφία

• Θ. Μπελίτσου, Η Λήμνος και τα χωριά της, 1994.
• Κώστα Κοντέλλη, Το Πορτιανού της Λήμνου, 1998.
• Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου Βασιλική, «Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας)», Θεσσαλονίκη 1986.
• Cdrom Επαρχείου Λήμνου: “Λήμνος αγαπημένη”.
• “ΛΗΜΝΟΣ: Ιστορική & Πολιτιστική Κληρονομιά”, εκδ. Γ. Κωνσταντέλλης, 2010.