ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ Ένας μεγάλος αγωνιστής του ‘21

Γράφει η Δεσπ. Παπαδοπούλου, Φιλόλογος

ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ

Ένας μεγάλος αγωνιστής του ‘21

«Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας ας έχωσιν

Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία»

Ανδρέας Κάλβος

Βιογραφικά                                                     

Ο Μακρυγιάννης γεννήθηκε σ’ ένα μικρό χωριό του Λιδωρικιού, τον Αβορίτη, το Γενάρη του 1797. Ο πατέρας του λεγόταν Δημήτρης Τριαντφύλλου και η μητέρα του Βασιλική. Τον Μακρυγιάννη τον γέννησε στο χωράφι, όπως το διηγείται ο ίδιος: «…είχε πάει η μητέρα μου να μαζώξει καλαμποκιές για τα ζώα, και με γέννησε εκεί, και με τύλιξε με τις καλαμποκιές και με πήγε εις το σπίτι». Στην οικογένειά του ήταν όλοι φτωχοί γεωργοί και βοσκοί και δεν είχαν καμμιά σχέση με τα λεγόμενα «τζάκια» της Ρούμελης. Ο Μακρυγιάννης από επτάχρονο παιδί μπήκε στη δουλειά για την επιβίωση. Τον πατέρα του τον έχασε όταν ήταν ενός έτους.

Στα πρώτα χρόνια της επανάστασης τον φώναζαν «Μακρυγιάννης ο ΛΙδωρικιώτης. Αργότερα έφυγε το Λιδωρικιώτης και έμεινε το «Μακρυγιάννης» εξ αιτίας της υψηλής κορμοστασιάς του.

Στην ηλικία των 23 χρονών έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας και έμεινε πιστός στον όρκο του, που τον τίμησε με απαράμιλλη αυταπάρνηση και αυτοθυσία. Λέει χαρακτηριστικά ο Γιάννης Βλαχογιάννης: « Μπήκε στον απελευθερωτικό αγώνα με το πείσμα, με τον ενθουσιασμό, με την αποφασιστικότητα που ένα άγριο γεράκι χυμάει στο θύμα του».

Η δράση του

Ο Μακρυγιάννης θα μπορούσε να ονομαστεί Ιστορικός, Συγγραφέας, μα αυτό που επικράτησε είναι «Στρατηγός». Κι αυτό αποδεικνύει πως απ’ όλες τις αρετές του επικρατέστερη ήταν η παλληκαριά, η ανδρεία, η πολεμική ικανότητα. Από την αρχή του αγώνα η φήμη που δημιουργήθηκε γύρω από το πρόσωπό του ήταν του άξιου, του εύστροφου στο μυαλό και του φανατικού προστάτη των συμπολεμιστών του αλλά και των άοπλων χωρικών. Οι άντρες του, οπλισμένοι, εύκολα μπορούσαν να επιδοθούν στο «πλιάτσικο», γεγονός που στην αρχή τον γέμιζε πίκρα: «σιχάθηκα το ρωμαίικο, ότι είμαστε ανθρωποφάγοι» έλεγε, και γι’ αυτό δεν το άφησε να απλώσει. Έλαβε αμέσως μέτρα αυστηρά ενάντια στους «πλιατσικολόγους» και αυτό και την πειθαρχία του σώματος στερέωσε και την εμπιστοσύνη του λαού στην επανάσταση δυνάμωσε. Όπου κυριαρχούσαν οι διαφωνίες και οι διχογνωμίες μεταξύ των επαρχιών που τις συνδαύλιζαν οι εχθρότητες μεταξύ των καπεταναίων, ο Μακρυγιάννης όσο μπορούσε επενέβαινε και έσβηνε τις φωτιές της αντιπαράθεσης και επανέφερε την ενότητα.

Το 1825 ο απελευθερωτικός αγώνας παίρνει τραγική μορφή. Η ελληνική πατρίδα περισφίγγεται από παντού: ο Δράμαλης ετοιμάζει την από βορρά εξόρμηση κι ο Ιμπραήμ από τα νότια ερχόμενος, από την Αίγυπτο, με τις δυνάμεις του κατακλύζει την Πελοπόννησο. Ο Μακρυγιάννης αποφασιστικός και αεικίνητος διατρέχει την Πελοπόννησο, συναντιέται και ανταλλάσσει γνώμες με τον Παπαφλέσσα και άλλους. Η κατάσταση δεν ήταν καθόλου ενθαρρυντική. Στο Μανιάκι εν τω μεταξύ είχε χαθεί ο Παπαφλέσσας, η Τριπολιτσά είχε κυριευθεί από τον Ιμπραήμ που συνέχιζε την πορεία του προς βορρά. Ο Μακρυγιάννης δεν χάνει το θάρρος του, παίρνει θέση στην τοποθεσία «Αφεντικοί Μύλοι» κοντά στο Ναύπλιο λέγοντας: «τώρα θέλει δει ο Μπραΐμης ντουφέκι ελληνικό». Η έκβαση της μάχης υπήρξε νικηφόρα, αν και κανείς δεν το περίμενε. Την παραμονή της μάχης είχε έρθει και ο Γάλλος ναύαρχος Δεριγνύ και αφού επιθεώρησε τη διάταξη της μάχης, απαισιόδοξος για το αποτέλεσμα, είπε στον Μακρυγιάννη τις φοβερές ελλείψεις που παρατήρησε, και του εξέφρασε τις ανησυχίες του για να λάβει την απάντηση του Μακρυγιάννη: «είναι αδύνατες οι θέσεις μας και εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός, οπού μας προστατεύει. Κι αν ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ’ έναν τρόπο, ότι η τύχη μάς έχει τους Έλληνες πάντα ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα όλα τα θερία πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε¨ τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθάνουν¨ κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφασιν, λίγες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν».

Το καλοκαίρι του 1826 ο Κιουταχής κυρίευσε την Αθήνα. Ο Μακρυγιάννης και οι συναγωνιστές του αναγκάστηκαν να περιοριστούν στο φρούριο της Ακρόπολης. Μαχόμενος για την υπεράσπιση του φρουρίου ως διοικητής τραυματίστηκε σοβαρά, διέφυγε τον θάνατο αλλά εκείνες οι πληγές της Ακρόπολης τον παίδευαν μέχρι τον θάνατό του. Οι έγκλειστοι στην Ακρόπολη άρχισαν να υποφέρουν από πείνα, δίψα και αρρώστιες. Ο Μακρυγιάννης κατάφερε να διαφύγει διαμέσου του τουρκικού κλοιού και να φτάσει στην Αίγινα όπου έδρευε η Διοίκηση. Εξέθεσε την τραγική κατάσταση των πολιορκημένων και ζήτησε την ανάγκη ενισχύσεων. Έπεισε τον φιλέλληνα Φαβιέρο και η ενίσχυσή του σε υλικά και τρόφιμα πραγματικά ενδυνάμωσε τους πολιορκημένους άνδρες. Ο Κιουταχής υποχρεώθηκε να χαλαρώσει τον κλοιό γύρω από την Ακρόπολη προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αντιπερισπασμό που του δημιούργησε ο Μακρυγιάννης, δηλαδή ένα δεύτερο μέτωπο στα νώτα του πολιορκητή. Ενισχυόμενες οι δυνάμεις των Ελλήνων με την άφιξη και των δυνάμεων του Καραϊσκάκη που είχε στρατοπεδεύσει στο Κερατσίνι έχουμε σημαντικές επιτυχίες στις αρχές του Γενάρη του 1827, και σ’ αυτές τη διοίκηση την είχε ο Μακρυγιάννης. Όμως την παραμονή της επίθεσης που ήταν στις 23 Απρίλη, στις 22 του μήνα, χάθηκε ο Καραϊσκάκης. Η Ακρόπολη που είχε κρατήσει τόσον καιρό ηρωική αντίσταση αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει στις 24 του Μάη του 1827. Έτσι έληξε ο ένοπλος αγώνας κατά των Τούρκων, έτσι έληξε και η πολεμική δραστηριότητα του Μακρυγιάννη.

Τα χρόνια της ειρήνης

Ο Μακρυγιάννης αναχώρησε για την Τήνο όπου διέμενε η οικογένειά του. Ίσως οι μήνες που πέρασε στο νησί της Τήνου να ήταν οι καλύτεροι της ζωής του. Όμως οι αγώνες ενάντια στις ξένες επεμβάσεις δεν έλειψαν και αυτοί ήταν οι κύριοι αίτιοι για την ελληνική κακοδαιμονία στα χρόνια της ειρήνης. Ενώ η Ελλάδα χαροπάλευε σ’ έναν άνισο αγώνα για να κερδίσει την ανεξαρτησία της, τα ευρωπαϊκά κράτη ήθελαν μια λύση στο ελληνικό δράμα αποβλέποντας στην ικανοποίηση των δικών τους συμφερόντων. Ο Μέτερνιχ της Αυστρίας δυσπιστούσε στις πρωτοβουλίες της Αγγλίας, η τσαρική Ρωσία ζητούσε να έρθει αυτή σε απευθείας συνεννοήσεις με Τούρκους και Έλληνες και με τις καχυποψίες τους και τις αλληλοεπιβουλεύσεις τους οι Μεγάλες Δυνάμεις διαιώνιζαν την εκκρεμότητα και άφηναν χρόνο στους Τούρκους να μεταφέρουν όλο και νέες δυνάμεις και ανεμπόδιστα να λεηλατούν και να ερημώνουν την χώρα. Έτσι φτάσαμε στη ναυμαχία του Ναυαρίνου στις 8 Οκτώβρη του 1827 που σφράγισε το τέλος της Επανάστασης του ’21 και σήμανε την ανακήρυξη της Ελλάδας σε ανεξάρτητο κράτος(κρατίδιο). Στα τέλη του Οκτώβρη κατέφθασε και ο Ιωάννης Καποδίστριας ως ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας.

Ο Μακρυγιάννης στα χρόνια της ειρήνης βρισκόταν σε πλήρη εγρήγορση για το σωστό, το δίκαιο και δεν επαναπαύθηκε στις δάφνες του ένοπλου αγώνα του. Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Μακρυγιάννης ενεργούσε σαν η «Μαχόμενη Συνείδηση της Ρωμιοσύνης». Δεν ανεχόταν την αδικία, την εκμετάλλευση του αδύνατου, τις φατρίες και τις κλίκες που δημιουργούνταν γύρω από τον Καποδίστρια. Δεν ανεχόταν την υποτίμηση των λαϊκών αγωνιστών και τον συστηματικό παραγκωνισμό τους από τα μεγάλα ονόματα και τα διάφορα «τζάκια» και όλα αυτά τον κρατούσαν σε διαρκή και ασίγαστη οργή. Έβλεπε τους αγωνιστές να ψωμοζητούν και τους άκαπνους να διαφεντεύουν και η ψυχή του υπέφερε. Είχε αντιληφθεί όμως πως οι πολιτικές φατρίες συνδέονταν με μεγάλα συμφέροντα, ότι ήταν συχνά ξενόδουλες και ξενοκίνητες και πλέον δεν αρκούσε ο ρόλος του «σοφού Νέστορα». Εδώ χρειαζόταν σθεναρή και μετωπική επίθεση. Εκδήλωνε απερίφραστα την αγανάκτησή του στον Όθωνα, στους Βαυαρούς και στον αντιβασιλέα τον Άιντεκ. Τα χρόνια κυλούσαν μέσα σε συνεχιζόμενες πολιτικές ατασθαλίες και ο Μακρυγιάννης γράφοντας συγχρόνως με κόπο και αργούς ρυθμούς λόγω της αγραμματοσύνης του τα Απομνημονεύματά του βρίσκεται σε συνεχείς επαφές και συνεννοήσεις για την υπόθεση του Συντάγματος. Της κίνησης αυτής επικεφαλής ήταν ο Καλλέργης και ο Μακρυγιάννης.  Το αίτημα για την επιβολή συντάγματος ήταν καθολικό και έτσι ο Όθωνας αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να αποδεχθεί το αίτημα για Σύνταγμα. Αλλά και με το Σύνταγμα μήπως η φαυλότητα και η αυταρχικότητα του παλατιού εξοστρακίστηκαν;  Και επειδή «είναι εθνικό ό,τι είναι αληθινό» το είπε ο Σολωμός—και επειδή «θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία» –το είπε ο Κάλβος – και επειδή «ο δρόμος της αλήθειας είναι δρόμος Γολγοθά-το είπε ο Γληνός, γι’ αυτά όλα ο ασυμβίβαστος Μακρυγιάννης κυνηγήθηκε, γέμισε εχθρούς από τους ισχύοντες, καταδιώχτηκε και τράβηξε τα πάνδεινα μέχρι που το 1852 συνελήφθη και φυλακίστηκε με την κατηγορία επί εσχάτη προδοσία.

Ο Μακρυγιάννης συγγραφέας

Τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας ο Μακρυγιάννης βρίσκεται εγκαταστημένος στο Άργος, είναι κρατικός υπάλληλος, αρχηγός της εκτελεστικής δύναμης της Πελοποννήσου. Έχει ελεύθερες ώρες και σε εκείνη την αναγκαστική αργία συλλαμβάνει την ιδέα να γράψει την ιστορία της ζωής του. Έτσι γράφει τα «Απομνημονεύματά του». Οι χειρόγραφες σημειώσεις των “Απομνημονευμάτων” ακολούθησαν την περιπετειώδη ζωή του συγγραφέα. Το 1840 για να τις σώσει τις έστειλε στην Τήνο. Τις πήρε πίσω το 1844 και για λόγους προληπτικούς τις έκρυψε σ’ έναν τενεκέ. Πολλά χρόνια μετά το θάνατο του στρατηγού, ο ιστοριοδιφικός ζήλος του Γιάννη Βλαχογιάννη (ιστοριοδίφης και συγγραφέας) τον οδήγησε στην ανακάλυψη του χειρόγραφου, που το ξέθαψε μέσα από τον τενεκέ. Μετά την σπουδαία του ανακάλυψη και αποκάλυψη ο Βλαχογιάννης το αποκρυπτογράφησε και το εξέδωσε το 1907. Το έργο όμως αυτό δεν είναι μια απλή «αυτοβιογραφία», είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο για μια πολύ σπουδαία περίοδο της Ελληνικής Ιστορίας.  Ήταν τόσο έντονη η πατριωτική του διαίσθηση αλλά και η καλλιτεχνική του φύση που θεώρησε απαραίτητο τον εμπλουτισμό της αφήγησης με τραγούδια που δημιουργούσε, με ιχνογραφήματα, με απεικονίσεις που θα ζωντάνευαν τις περιγραφές κάνοντας την αφήγηση πιο παραστατική. Γι’ αυτό τον σκοπό επιστράτευσε έναν απλοϊκό ζωγράφο, τον Σπαρτιάτη Παναγιώτη Ζωγράφο, ο οποίος με τις υποδείξεις του στρατηγού, σε 125 πίνακες απέδωσε τα επεισόδια της Επανάστασης με τρόπο όσο γινόταν πιο αυθεντικό. Η αλήθεια είναι πως τα «Απομνημονεύματα» στην αρχή δεν προκάλεσαν το αναμενόμενο ενδιαφέρον, ίσως γιατί ξεσκέπαζαν τρομερές αλήθειες; Ίσως. Θα πρέπει να λάβουμε υπόψη πως τότε ακόμη επικρατούσε η αναγνώριση της καθαρεύουσας ως του μόνου άξιου γλωσσικού οργάνου και ως της επίσημης γλώσσας του κράτους. Το κίνημα του δημοτικιστή Ψυχάρη άρχιζε δειλά δειλά να κερδίζει οπαδούς. Όμως το κείμενο του Μακρυγιάννη δεν ήταν ούτε καν στη δημοτική, ήταν στην γλώσσα που μιλούσε ο λαός την αφτιασίδωτη. Έπρεπε  η δημοτική να κερδίσει εκτός από τους λογοτέχνες και το επίσημο κράτος. Σ΄ αυτήν την ατμόσφαιρα ήταν δύσκολο να διαβαστεί πλατιά και να εκτιμηθεί ο Μακρυγιάννης. Ας μην ξεχνάμε πως και ο Σολωμός άργησε να πάρει την δέουσα θέση εξαιτίας της γλώσσας του. Λογοτέχνες και άνθρωποι του πνεύματος που διακήρυξαν τις συγγραφικές αρετές του Μακρυγιάννη ήταν ο Κωστής Παλαμάς, ο  Γιώργος Σεφέρης, ο Δημήτρης Φωτιάδης και άλλοι.

Το 1911, στις 25 του Μάρτη, ο Κ. Παλαμάς, μιλά στη «Φοιτητική Συντροφιά», με θέμα «Ηρωικά Πρόσωπα και Κείμενα». Λέει στους νέους: «Ένα είναι το έργο που πρέπει να ξεχωριστεί με τιμή και με ξάφνισμα, και να βαλθεί απάνου από τ’ άλλα. Κειμήλιο της δημοτικής γλώσσας, και χωρίς καμιά καλλιτεχνική αξίωση, παράδειγμα μιας ασυνείδητης τέχνης φυσικής που δεν της λείπουν ομορφιές, που είναι όλη χαρακτήρας. Τα «Απομνημονεύματα» του στρατηγού Μακρυγιάννη». Ο Παλαμάς αποδίδει στο κείμενο του στρατηγού: «ασύγκριτο στο είδος του, σα θάμα του ψυχόρμητου, σαν είδος αριστούργημα του αγράμματου, μα γερού και αυτόνομου, μυαλού, γραμμένο αγάλια αγάλια, ντροπαλά και ανυποψίαστα, από άνθρωπο του τουφεκιού, όχι της πέννας, μα γραμμένο με το χέρι του το ίδιο, χωρίς βοήθεια τρίτου, από άνθρωπο απαίδευτο που δεν υποψιαζόταν τη συγγραφική του φλέβα, και που έτοιμος είναι συμπάθιο ικετευτικά να ζητήσει από τους διαβασμένους, γιατί τόλμησε να καταπιαστεί με τη δουλειά τους.»

Ο Γιώργος Σεφέρης στις «Δοκιμές» του σχολιάζει το γράψιμο του Μακρυγιάννη:

«Το γράψιμό του είναι, σχεδόν ολότελα, μια δική του εφεύρεση. ”Γράψιμο απελέκητο” το ονομάζει. Δεκαεφτά μήνες έβαλε ο Βλαχογιάννης για να το ξεδιαλύνει, να το αποκρυπτογραφήσει θα έπρεπε να πούμε, και να το αντιγράψει. Όταν αντικρίσει κανείς μια σελίδα του πυκνού χειρογράφου καταλαβαίνει αμέσως το γιατί. Φωνητική αποτύπωση της ρουμελιώτικης προφοράς με ιδιότροπα συμπλέγματα γραμμάτων, που μοιάζουν ένα ατέλειωτο αραβούργημα. Πουθενά διακοπή, παράγραφος ή στίξη. Κάποτε μόνο μια κάθετη γραμμή δείχνει ένα σταμάτημα. Το κατεβατό μοιάζει σαν κάτι παλιούς τοίχους, που, κοιτάζοντάς τους, θαρρείς πως συλλαβίζεις την κάθε κίνηση του χτίστη που συναρμολόγησε την αμέσως επόμενη πέτρα με την προηγούμενη, την αμέσως επόμενη προσπάθεια με την προηγούμενη, αποτυπώνοντας πάνω στην τελειωμένη οικοδομή τις περιπέτειες μιας αδιάσπαστης ανθρώπινης ενέργειας -αυτό το πράγμα που μας συγκινεί και λέγεται ύφος ή ρυθμός. Στο γράψιμο του Μακρυγιάννη, που είναι αδιάβαστο για τον απροειδοποίητο αναγνώστη, συλλαβίζεις, πολύ περισσότερο από τις λέξεις, την επίμονη βούληση του συγγραφέα να ζωγραφίσει στο χαρτί τον εαυτό του».

Στην ομιλία του ο Σεφέρης, το 1963, όταν παίρνει το Νόμπελ, λέει για τον Μακρυγιάννη: «Ένας από τους διδασκάλους μου, των αρχών του περασμένου αιώνα, γράφει: “… θα χαθούμε, γιατί αδικήσαμε…” Αυτός ο άνθρωπος ήταν αγράμματος· είχε μάθει να γράφει στα τριάντα πέντε χρόνια της ηλικίας του. Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή».

 Καταληκτικά μπορούμε να πούμε πως τα «Απομνημονεύματα» του Μακρυγιάννη αποτελούν ως προς το περιεχόμενο ένα πολύτιμο ιστορικό ανάγνωσμα και από πλευράς συγγραφικής μέσα από το κείμενο αυτό ο Μακρυγιάννης αναδεικνύεται δεινός συγγραφέας χάρη κυρίως στην απλότητα του λόγου. Διηγείται την ιστορία του όπως ένας παραμυθάς το παραμύθι του. Δεν αυτοπροβάλλεται, δεν ζητά να τον πιστέψουμε. Η γλώσσα του ρέει απρόσκοπτα όπως ρέουν τα νερά ενός ποταμού.

Ο θάνατος

Αυτός ο φλογερός αγωνιστής, ο ασυμβίβαστος πατριώτης  άφησε την τελευταία του πνοή στις 27 Απριλίου του 1864 στην Αθήνα σε ηλικία 67 ετών «εξ υπερβαλλούσης σωματικής εξαντλήσεως». Αυτό το θεόρατο δέντρο της Ρούμελης έγειρε πια από τις κακουχίες του χρόνου και των αγώνων αφήνοντάς μας πλούσια παρακαταθήκη μ’ αυτό το «γράψιμο το απελέκητο», τους αγώνες και τη στάση της ζωής του, τα «Απομνημονεύματα».

Δέσποινα Παπαδοπούλου 25 Μάρτη 2023