Ξεναγήσεις στη Θεσσαλονίκη – Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης, πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO

22 Νοεμβρίου, 2022

7 minutes read

Ξεναγήσεις στη Θεσσαλονίκη – Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης, πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO

Γράφει ο Θόδωρος Δημητριάδης

Η Θεσσαλονίκη είναι ένα ανοιχτό μουσείο. Κάθε περίπατος στην όμορφη πόλη του ελληνικού βορρά θα αποκαλύψει στον ταξιδιώτη μία καινούργια πτυχή της αιώνιας ιστορίας της. Αρχαίες μνήμες, ρωμαϊκές επιρροές, βυζαντινό μεγαλείο συνθέτουν ένα ψηφιδωτό απαράμιλλης γοητείας. Η UNESCO έχει ανακηρύξει 15 παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά «στολίδια» της Θεσσαλονίκης ως Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αναγνωρίζοντας έτσι την πόλη ως μια από τις σπουδαιότερες για την ιστορική μνήμη τής ανθρωπότητας.

Ήδη έχουμε δει δύο από αυτά τα μνημεία, την Ροτόντα και τον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου.

Θα ολοκληρώσουμε σήμερα εδώ τις περιηγήσεις μας με τα υπόλοιπα πιο σημαντικά μνημεία της Θεσσαλονίκης.

Αχειροποίητος

Οφείλει το όνομά της σε «αχειροποίητη» εικόνα της Θεοτόκου, η οποία βρισκόταν στον ναό. Είναι μία από τις πρώτες εκκλησίες του χριστιανισμού, η οποία εγκαινιάστηκε ανάμεσα στο 450 και 475 μ. Χ. Πρόκειται για παλαιοχριστιανική τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική. Δεσπόζει στην οδό Αγίας Σοφίας, απέναντι από το Πάρκο Μακεδονομάχων. Τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες, ο διάκοσμος και οι φορητές εικόνες της Αχειροποιήτου συνιστούν έναν πραγματικό θησαυρό της ιερής τέχνης.

Αγία Σοφία

Η Αγία Σοφία χτίστηκε τον 8ο αιώνα μ.Χ. στη θέση παλαιότερου ναού, ο οποίος καταστράφηκε από σεισμό. Έκτοτε και μέχρι σήμερα αποτελεί πνευματικό φάρο της Θεσσαλονίκης, με αδιάκοπη λειτουργία. Είναι βασιλικού τύπου με θολωτό. Τα μωσαϊκά, τα ψηφιδωτά και η αγιογράφηση του ναού είναι μοναδικής ωραιότητας.

Μονή Λατόμου

Το παλαιό καθολικό της Μονής Λατόμου, το οποίο σήμερα είναι εκκλησία αφιερωμένη στον Όσιο Δαυίδ, βρίσκεται στη μαγευτική Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Χτίστηκε στο τέλος του 5ου μ. Χ. αιώνα. Αρχικά πρέπει να ήταν αφιερωμένος στον Χριστό. Στο ψηφιδωτό της κόγχης του ναού φιλοξενείται μια, μοναδική στον κόσμο, παράσταση. Πρόκειται για όραμα του Ιεζεκιήλ, με τον Χριστό ως Εμμανουήλ, νεαρό δηλαδή, εν μέσω ουράνιου τόξου. Στη σύνθεση απεικονίζονται, ακόμα, ο ίδιος ο Ιεζεκιήλ, καθώς και ο Προφήτης Αβακούμ.

Παναγία των Χαλκέων – η «κόκκινη εκκλησιά»

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η Παναγία των Χαλκέων χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, Κατεπάνω – αφέντη δηλαδή – της Λομβαρδίας. Βρίσκεται στην πλατεία της Αρχαίας Αγοράς.
Η τοιχοποιία του ναού είναι από τούβλα με ζωηρό κόκκινο χρώμα, εξ ου και η προσωνυμία «Κόκκινη Εκκλησιά». Ανήκει στον κλασικό βυζαντινό ρυθμό, με τέσσερεις στήλες και τρεις τρούλους. Η εξωτερική της όψη είναι καταστόλιστη από καμάρες και παραστάδες, δίνοντάς της ανάλαφρη χάρη. Τα σκαλιστά της μάρμαρα έχουν διατηρηθεί μέχρι τις ημέρες μας ανέπαφα, καθώς και οι νωπογραφίες που την κοσμούν.

Ναός Αγίου Παντελεήμονα – ένα ιερό στο μέσο της πόλης

Ο θαυμάσιος ναός του Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στη συμβολή της Εγνατίας με την οδό Ιασονίδου. Η ανέγερσή του χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα μ. Χ. Ο ναός ταυτίζεται με τη μονή της Παναγίας Περιβλέπτου, η οποία ήταν γνωστή και ως μονή του Κυρ – Ισαάκ. Από τον αρχικό διάκοσμο σώζονται οι τοιχογραφίες του διακονικού και της πρόθεσης.

Ναός Αγίων Αποστόλων

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί έξοχο δείγμα ιερής αρχιτεκτονικής της Παλαιολόγιας περιόδου. Αρχικά ήταν καθολικό μονής αφιερωμένης στη Θεοτόκο. Βρίσκεται στην αρχή της οδού Ολύμπου, στο δυτικό τμήμα της Θεσσαλονίκης. Χτίστηκε το 1310 από τον οικουμενικό πατριάρχη Νίφωνα τον Α΄. Στην οθωμανική περίοδο λειτούργησε ως τζαμί και οι τοιχογραφίες του ναού καλύφθηκαν, αφού αφαιρέθηκαν οι χρυσές ψηφίδες. Από το 1926, σταδιακά, ξεκίνησε η αποκάλυψη των αγιογραφιών του ναού, με αφαίρεση των επιχρισμάτων. Το 2002 έγινε η πλήρης αποκατάσταση του πλούσιου διάκοσμου και ο ναός έλαμψε με όλη του τη δόξα.

Άγιος Νικόλαος Ορφανός – ο μυστηριακός ναός

Ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός υπήρξε μετόχι και καθολικό της Μονής Βλατάδων. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στα ανατολικά τείχη. Ο διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού είναι από τα πιο καλά διατηρημένα ζωγραφικά σύνολα της Θεσσαλονίκης. Ο λειτουργικός κύκλος, τα θαύματα του Χριστού, πολυάριθμες αγιογραφίες της Θεοτόκου και αγίων κοσμούν με εξαιρετική τέχνη τον Άγιο Νικόλαο, δημιουργώντας κατανυκτική ατμόσφαιρα και αισθητική συγκίνηση.

Αγία Αικατερίνη

Η μακεδονική σχολή αγιογραφίας συγκροτεί ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης. Οι αγιογράφοι της Μακεδονίας διακρίνονται για τη χρωματική ένταση των συνθέσεων, καθώς και για μια εντελώς ξεχωριστή αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος, το οποίο απεικονίζουν δυνατό και ρωμαλέο, πραγματικό κατοικητήριο του πνεύματος.
Η Αγία Αικατερίνη, όπως και άλλοι ναοί της Θεσσαλονίκης, έχουν αγιογραφηθεί από τεχνίτες της μακεδονικής τεχνοτροπίας. Οι περίτεχνες αγιογραφίες του ναού μαγνητίζουν την καρδιά του επισκέπτη με τη δύναμη και την έντασή τους.

Ναός Μεταμορφώσεως Σωτήρος Χριστού

Η Θεσσαλονίκη υπήρξε σπουδαίο κέντρο του ησυχασμού και πνευματικός χώρος αναγέννησης της χριστιανοσύνης. Χαρισματικές προσωπικότητες, όπως ο Γρηγόριος ο Παλαμάς και οι μοναχοί Δωρόθεος και Μάρκος Βλατής, οι κτήτορες της Μονής Βλατάδων, έδρασαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος ήταν στρατηγικό ζήτημα της ίδιας της ύπαρξης της αυτοκρατορίας. Αυτός είναι ο λόγος που η περιβόητη Άννα των Παλαιολόγων κατέφθασε η ίδια στη Θεσσαλονίκη και στάθηκε αρωγός στην επισκευή παλαιών εκκλησιών και την ανοικοδόμηση νέων. Αυτήν την περίοδο, έγινε η ανέγερση του ναού του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού. Ο ναός στέκει αλώβητος από τον χρόνο στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης.

Μονή Βλατάδων – στο Επταπύργιο

Η μονή Βλατάδων, γνωστή και ως Τσαούς Μοναστήρι, βρίσκεται στην Άνω Πόλη, μόλις 80 μέτρα από τα τείχη του Επταπυργίου. Η παράδοση αναφέρει πως η μονή είναι χτισμένη στον τόπο που δίδαξε ο Απόστολος Παύλος κατά την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη. Είναι το μοναδικό βυζαντινό μοναστήρι που βρίσκεται σε λειτουργία στις μέρες μας. Αναφορά στο συγκρότημα του μοναστηριού κάνει το 1405 ο Ρώσος περιηγητής Ιγνάτιος Σμολένσκυ. Η μονή γνώρισε μεγάλη ακμή τον 15ο αιώνα μ.Χ., ενώ κατά την οθωμανική περίοδο είναι πιθανόν να λειτούργησε ως τόπος ισλαμικής λατρείας.

Προφήτης Ηλίας – ένα βυζαντινό κόσμημα

Ο ναός του Προφήτη Ηλία βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία, στην Άνω Πόλη. Χτισμένος σε φυσικό ύψωμα, δέσποζε κάποτε στη Θεσσαλονίκη. Ανήκει στον αθωνικό αρχιτεκτονικό τύπο, με περίτεχνο τρούλο και έντονο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Η αποκατάσταση του ναού έγινε την περίοδο 1956-1961. Η τεχνοτροπία των θαυμάσιων τοιχογραφιών που τον κοσμούν επηρέασε τη μεταγενέστερη σερβική σχολή.

Βυζαντινά λουτρά

Το βυζαντινό λουτρό της Θεσσαλονίκης είναι το μόνο σωζόμενο στην ελληνική επικράτεια. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, φωλιασμένο ανάμεσα σε υψηλά κτήρια. Η ανέγερσή του τοποθετείται στο 1300 μ.Χ. και λειτούργησε αδιάκοπα για επτά αιώνες. Σταμάτησε να λειτουργεί μόλις το 1940, για τον λόγο αυτό θεωρείται ακόμα ένα «ζωντανό» κομμάτι της κοινωνικής ιστορίας της πόλης.

Τα τείχη της Θεσσαλονίκης

Το βυζαντινό τείχος της Θεσσαλονίκης ταυτίζεται με το ρωμαϊκό. Η πόλη σώθηκε από τις επιδρομές των θρακικών φύλων τον 1ο αιώνα π. Χ. Η ιστορία της πόλης είναι συνδεδεμένη με τα τείχη της. Με πολλούς πύργους, με συχνές αποκαταστάσεις, με αδιάκοπη μέριμνα των διοικητών της Θεσσαλονίκης, έκλειναν πάντα στην πέτρινη αγκαλιά τους τις ζωές των ανθρώπων.
Το Επταπύργιο, που δεσπόζει στο βορειοανατολικό άκρο των τειχών, είναι ένα από τα πιο εμβληματικά φρουριακά συγκροτήματα των Βαλκανίων. Ο κλειστός πυρήνας του κάστρου ολοκληρώθηκε κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Σήμερα έχει αναδιαμορφωθεί εσωτερικά και έχει αποδοθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού.
Ο Πύργος του Τριγωνίου, μαζί με αυτόν του Βαρδαρίου και τον Λευκό Πύργο, αποτελούσαν τα ισχυρότερα οχυρά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η θέα από τον περίβολό του είναι από τις ομορφότερες της Θεσσαλονίκης. Οι ταξιδιώτες δεν παραλείπουν να ανέβουν έως τα Κάστρα, όπως είναι γνωστή η περιοχή, για να θαυμάσουν την πόλη που απλώνεται πολύβουη ως τον Θερμαϊκό κόλπο και να αισθανθούν τη μαγεία της απέραντης ιστορίας.

Μερικές εντυπώσεις-εμπειρίες επισκεπτών:

Υπέροχη εμπειρία το να περπατάς μέσα στα κάστρα της πόλης μας και να νοιώθεις το δέος που σου προκαλούν οι φυλακές και η απομόνωση εκείνης της εποχής.. στην ηρεμία του σήμερα.. Μεταφέρεσαι για λίγο σε άλλη εποχή. Η θέα του Θερμαικού και της πόλης, εκπληκτική.
Βόλτα σε μια άλλη εποχή που σου φέρνει στη σκέψη παλαιά ρεμπέτικα τραγούδια με το Γεντί κουλέ. Η καλύτερη θέα της πόλης. Δεν λες ότι ήρθες στη Θεσσαλονίκη αν δεν ανέβεις στα κάστρα .
Σημείο συνάντησης για ζευγαράκια της πόλης, λόγο της πανέμορφης θέας αλλά και το ότι μπορείς πολύ εύκολα να απομονωθείς με τον άνθρωπο σου.
Αν σου αρέσει να περπατάς είναι η καλύτερη βόλτα στη Θεσσαλονίκη. Και σου προσφέρει τη καλύτερη θέα!!.όλη τη πόλη στο πιάτο. Αξίζει όλες τις ώρες της ημέρας..
Αγαπημένο μέρος για βραδινή βόλτα αλλά και μεσημέρι για ουζάκι στα εστιατόρια με θέα όλη την πόλη της Θεσσαλονίκης
Μια ανατριχίλα διαπερνά το σώμα μόλις περνάς την βαριά πύλη της εισόδου. Την κάποτε εφτασφράγιστη….τα πλέγματα που εκατοντάδες πρόσωπα άλλαζαν λογία παρηγοριάς και ελπίδας και από τις δυο πλευρές τους……τα γυμνά κελιά οπού ακόμη ακούγονται οι κραυγές και οι αναστεναγμοί…τα όργανα βασανισμού. Βαμμένα νομίζεις από το αίμα των κρατουμένων…ένα μνημείο που πρέπει να υπάρχει για να μην επαναλάβουμε ποτέ τα ίδια λάθη.

Για το Γεντί Κουλέ έχουν γραφεί αρκετά παλιά ρεμπέτικα τραγούδια:

ΔΡΑΠΕΤΗΣ ΤΟΥ ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ

https://youtu.be/eQ5jcRVOJzM

Τα κάστρα του Γεντί κουλέ τα πήδηξα μια νύχτα
και τότε με περάσανε από μεγάλη δίκη
στη Θεσσαλονίκη, στη Θεσσαλονίκη
Ήρθε και η μάνα μου κι έκλαψε στη δίκη
και μαζί της έκλαψε όλη η Θεσσαλονίκη

Δραπέτης ήμουν και γι’ αυτό μου βάλαν χειροπέδες
με κλείσαν πάλι στο κελί να βγάλω καταδίκη
στη Θεσσαλονίκη στη Θεσσαλονίκη
Πιο βαριά μου φάνηκε τότε η καταδίκη
ντρόπιασα τους φίλους μου στη Θεσσαλονίκη

Σε λίγες μέρες τώρα πια τελειώνει η ποινή μου
θα πάω στο σπιτάκι μου εκεί που μου ανήκει
στη Θεσσαλονίκη, στη Θεσσαλονίκη
βγαίνω απ’ το Γεντί Κουλέ κι απ’ την καταδίκη
θα `μαι το καλό παιδί μες στη Θεσσαλονίκη

ΓΕΝΤΙ ΚΟΥΛΕ (Στέλιος Καζαντζίδης)

https://youtu.be/JjoSWK1qiu0

Βράδιασε και στο Γεντί Κουλέ

σωπάσανε τα σήμαντρα σκοτάδι είναι βαθύ

Κάποιος όμως κάποιος που πονάει

δεν μπορεί να κοιμηθεί

Έλα μανούλα μου πριν με δικάσουνε

Κλάψε να μ’ απαλλάξουνε

Δεν είναι το σφάλμα μου βαρύ

βαριά όμως τα σίδερα βαριά κι η φυλακή

Είναι πόνος, πόνος και μαράζι

αδικία να σε βρει